Η Ελλάδα μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Εμφύλιος και Ανασυγκρότηση

Μαρία Σπηλιωτοπούλου
Τακτική ερευνήτρια ΚΕΙΝΕ

Η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας ουσιαστικά διαλύθηκε μετά την Απελευθέρωση, όταν δεν επετεύχθη συμφωνία για τον τρόπο αφοπλισμού του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ και τη σταδιακή ενσωμάτωση των ανταρτικών δυνάμεων στις ένοπλες δυνάμεις. Με αφετηρία τη σύγκρουση αυτή, εκδηλώθηκε δυναμικά ο βίαιος ανταγωνισμός ανάμεσα στις δυνάμεις που υποστήριζαν το ΕΑΜ και τις κυβερνητικές δυνάμεις του αστικού καθεστώτος. Αρχές Δεκεμβρίου του 1944 οι υπουργοί που συμμετείχαν στην κυβέρνηση εκ μέρους του ΕΑΜ παραιτήθηκαν, η οργάνωση κήρυξε γενική απεργία και οργάνωσε μαζικό συλλαλητήριο στην Αθήνα. Το συλλαλητήριο είχε αιματηρή κατάληξη με νεκρούς και τραυματίες από την Αριστερά. Οι μάχες που επακολούθησαν μεταξύ του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, που αρχικά ήλεγχε τις συνοικίες και μεγάλο μέρος του κέντρου, και των κυβερνητικών και βρετανικών στρατευμάτων, κράτησαν 33 μέρες, με μεγάλες απώλειες μαχητών και αμάχων. Οι Βρετανοί έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επικράτηση της κυβέρνησης και τα Δεκεμβριανά, που επηρέασαν τις εξελίξεις σε όλη τη χώρα, έκλεισαν με τη Συμφωνία της Βάρκιζας (Φεβρουάριο του 1945). Η Συμφωνία, ωστόσο, δεν επέτυχε να αποκαταστήσει ειρηνικές συνθήκες ούτε τη νομιμότητα στην Ελλάδα. Παρακρατικές ένοπλες συμμορίες καταδίωκαν αριστερούς πολίτες στην ύπαιθρο, αλλά και τα αστικά κέντρα, ενώ ο ΕΛΑΣ δεν είχε παραδώσει όλο του τον οπλισμό, όπως υποχρεωνόταν βάσει της Συμφωνίας. Η χώρα, έχοντας υποστεί μεγάλες καταστροφές από τον Άξονα στην Κατοχή, βρισκόταν σε δεινή κατάσταση.

Μέσα από αυτές τις συνθήκες εκδηλώθηκε ο Εμφύλιος την άνοιξη του 1946, όταν προκηρύχθηκαν εκλογές στις οποίες ο συνασπισμός του ΕΑΜ απείχε και κυριάρχησε το Λαϊκό Κόμμα. Ο Γεώργιος Β΄ επέστρεψε μετά από δημοψήφισμα αμφίβολης νομιμότητας το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου και σταδιακά επιβλήθηκαν νομοθετήματα με τα οποία θεσμοποιήθηκε ο αντικομμουνιστικός χαρακτήρας του κράτους. Πραγματοποιήθηκαν εκκαθαρίσεις στις δημόσιες υπηρεσίες και τις ένοπλες δυνάμεις και όσοι κρίνονταν αντιφρονούντες εκτοπίζονταν. Η ηγεσία του ΚΚΕ δεν εκτίμησε τις συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί στον μεταπολεμικό κόσμο, με τις συμφωνίες μεταξύ των συμμαχικών δυνάμεων, και επέλεξε να διεξάγει πόλεμο και μάλιστα με όρους τακτικού στρατεύματος. Ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ), ωστόσο, δεν είχε εξασφαλίσει εφεδρείες και αποτελεσματικό ανεφοδιασμό, ενώ γρήγορα αποκόπηκε από τους υποστηρικτές του στα αστικά κέντρα. Το ΚΚΕ κηρύχθηκε παράνομο το 1947 και ο κυβερνητικός στρατός, ενισχυμένος από τους Αμερικανούς κυρίως, επικράτησε σταδιακά σε όλη την ηπειρωτική χώρα. Το αστικό στρατόπεδο νίκησε τον Αύγουστο του 1949, μεγάλος αριθμός μαχητών του ΔΣΕ κατέφυγε στις ανατολικές χώρες και επίσης μεγάλος αριθμός αριστερών κρατήθηκαν σε φυλακές και τόπους εξορίας έως τις αρχές της δεκαετίας του 1960.

Η μεταπολεμική ανασυγκρότηση εξελίχθηκε στην Ελλάδα σε συνθήκες διαφορετικές από τις άλλες χώρες της δυτικής Ευρώπης, λόγω της κατάστασης που βρισκόταν η χώρα και της γεωστρατηγικής της θέσης, καθώς συνόρευε με χώρες του ανατολικού μπλοκ. Μετά την Κατοχή οι βασικές υποδομές είχαν καταστραφεί σχεδόν ολοκληρωτικά, η βιομηχανία, η ναυτιλία και άλλες οικονομικές δραστηριότητες επίσης, ενώ η γεωργική παραγωγή αντιστοιχούσε μόλις στο 60% της προπολεμικής. Μετά και το τέλος του Εμφυλίου, εξάλλου, οι απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό ήταν μεγάλες (νεκροί, ανάπηροι, πολιτικοί κρατούμενοι και πρόσφυγες), ενώ παρά την επικράτηση του αστικού στρατοπέδου η Αριστερά διατηρούσε ισχυρά ερείσματα στην κοινωνία.

Η Βρετανία και κυρίως οι ΗΠΑ, μέσω και διεθνών οργανισμών, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην προσπάθεια ανασυγκρότησης, ενεργώντας στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου για την «ανάσχεση της κομμουνιστικής απειλής». Ήδη από τον Ιανουάριο του 1946 είχε γίνει συμφωνία με τη Βρετανία για τη χορήγηση δανείου, που αφορούσε πρόγραμμα το οποίο θα υλοποιούνταν και με τη συνδρομή Βρετανών και Αμερικανών συμβούλων. Εκ μέρους των Ηνωμένων Εθνών, και με τη χρηματοδότηση των ΗΠΑ κυρίως, η UNRRA ανέλαβε να καλύψει άμεσα τις επισιτιστικές και άλλες ζωτικές ανάγκες του πληθυσμού, καθώς και τις ανάγκες της βιομηχανίας και της βιοτεχνίας σε πρώτες ύλες. Με την εφαρμογή, εξάλλου, του Δόγματος Τρούμαν από την άνοιξη του 1947 και τον ίδιο χρόνο του Σχεδίου Μάρσαλ, η οικονομική και πολιτική ανασυγκρότηση απέκτησε νέες βάσεις, καθώς ενεργοποιήθηκαν οι Αμερικανοί με ευρύτατα περιθώρια παρέμβασης.

Το Δόγμα Τρούμαν αφορούσε το πλαίσιο δράσης των ΗΠΑ με το οποίο υποστήριζαν την Ελλάδα και την Τουρκία απέναντι στην κομμουνιστική απειλή. Με τη βοήθεια, εξάλλου, του Σχεδίου Μάρσαλ οι ΗΠΑ προχώρησαν σε εξαιρετικά υψηλές επιδοτήσεις και κάλυψαν χρηματοδοτικά κενά, επιτυγχάνοντας σχετική νομισματική σταθερότητα έως το 1948 και αύξηση της παραγωγής. Ο εμπορικός ναυτικός στόλος επίσης ανασυγκροτήθηκε, μέσω και των πολεμικών αποζημιώσεων. Αν και η αμερικανική βοήθεια είχε σαφείς πολιτικούς και στρατηγικούς στόχους, καθώς το 43% της διατέθηκε υπό τη μορφή στρατιωτικού υλικού στη διάρκεια του Εμφυλίου, ο ρόλος της ήταν αποφασιστικός για την ανασυγκρότηση της χώρας. Είναι ενδεικτικό το γεγονός, άλλωστε, ότι το 80% των πόρων που συνολικά δαπανήθηκαν για τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση ήταν αμερικανικής προέλευσης.

Με αυτά τα δεδομένα, αναθεωρήθηκε το αρχικό τετραετές πρόγραμμα οικονομικής ανόρθωσης (1948-1952) που βασιζόταν στην αξιοποίηση των φυσικών πόρων και τη μερική εκβιομηχάνιση (μεταλλουργία – χημικά). Το μόνο στοιχείο του προγράμματος στο οποίο δόθηκε έμφαση ήταν ο εξηλεκτρισμός. Από το 1949, σε σύντομο σχετικά διάστημα μετά τη λήξη του Εμφυλίου, η γεωργική και βιομηχανική παραγωγή ξεπέρασαν τα προπολεμικά δεδομένα, οι υποδομές στο οδικό δίκτυο, τους σιδηροδρόμους και τα λιμάνια είχαν αποκατασταθεί και το εθνικό προϊόν έφθασε στα επίπεδα του 1939. Το ατομικό εισόδημα αυξήθηκε, αλλά ο αγροτικός τομέας που παρέμενε κυρίαρχος εξακολουθούσε να είναι υπανάπτυκτος και το αγροτικό εισόδημα χαμηλό. Την ίδια περίοδο επιχειρήθηκε η δημιουργία βαριάς βιομηχανίας μέσω μεγάλων κρατικών επενδύσεων, καθώς κρίθηκε ότι οι μικρές οικογενειακές μονάδες που κυριαρχούσαν στο συγκεκριμένο τομέα, δεν ευνοούσαν την ανάπτυξη.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950 η αμερικανική βοήθεια περικόπηκε δραστικά, καθώς ολοκληρώθηκε το Σχέδιο Μάρσαλ, και οι ελληνικές κυβερνήσεις στόχευαν πλέον στη δημοσιονομική σταθερότητα και στην ενσωμάτωση της χώρας στις διεθνείς αγορές. Στο πλαίσιο αυτό εφάρμοσαν οικονομική λιτότητα, προχώρησαν σε νομισματική μεταρρύθμιση και σε απελευθέρωση των εισαγωγών. Το τελευταίο μέτρο εφαρμόσθηκε το 1953, οπότε και θεωρήθηκε ότι η ελληνική οικονομία είχε πλέον ξεπεράσει το στάδιο της ανασυγκρότησης και βρισκόταν σε στάδιο ανάπτυξης.

Ενδεικτική βιβλιογραφία
Βόγλης, Π., Η Αδύνατη Επανάσταση. Κοινωνική Δυναμική του Εμφυλίου Πολέμου, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2014.
Ιορδάνογλου, Χρ., «Η οικονομία 1949-1974» στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος 9ος, εκδ. Ελληνικά Γράματα, Αθήνα 2003, σελ. 59-85.
Καζάκος, Π., Ανάμεσα σε κράτος και αγορά. Οικονομία και οικονομική πολιτική στη μεταπολεμική Ελλάδα, 1944-2000. εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2001.
Μαργαρίτης, Γ., Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, 1946-1946, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, τόμος Α΄ 2000, τόμος Β΄ 2001.
Ριζάς, Σ., Η ελληνική πολιτική μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο. Κοινοβουλευτισμός και Δικτατορία. Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2008.
Σακελλαρόπουλος, Τ., «Οι δυο στρατοί, 1945-1950», Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμ.) Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τόμος Δ΄, μέρος 1ο, εκδ. Βιβλιόραμα, σελ. 277-325.
Φλάισερ, Χ., Η Ελλάδα ’36-’49. Τομές και συνέχειες. εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2005.
Χατζηβασιλείου, Ευ., Ο ελληνικός φιλελευθερισμός: Το ριζοσπαστικό ρεύμα, 1932-1979. Εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2010

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΞΕΝΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ: ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΑΡΣΑΛ

Το Σχέδιο Μάρσαλ αναπτύχθηκε για την ανασυγκρότηση της Ευρώπης μετά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και αποτέλεσε, σε συνδυασμό με το Δόγμα Τρούμαν, έναν από τους κυριότερους παράγοντες που διαμόρφωσαν τις συνθήκες του Ψυχρού Πολέμου και παγίωσαν την κυριαρχία των ΗΠΑ στον μεταπολεμικό κόσμο.

Η αμερικανική πλευρά αποφάσισε να παρέμβει στην αποδυναμωμένη Ευρώπη όταν η Διάσκεψη της Μόσχας των νικητών του πολέμου, Απρίλιο του 1947, δεν κατέληξε σε πρόγραμμα ανασυγκρότησης. Το σχέδιο αναγγέλθηκε τον Ιούνιο σε ομιλία του Αμερικανού Υπουργού Εξωτερικών Τζ. Μάρσαλ στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, όπου διακήρυξε τη βούληση των ΗΠΑ να συνδράμουν αποφασιστικά την Ευρώπη να ανορθωθεί από τα ερείπια του πολέμου. Το Σχέδιο Μάρσαλ απευθυνόταν αρχικά σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Τα κράτη του ανατολικού μπλοκ απέρριψαν, ωστόσο, την αμερικανική βοήθεια, υπό την πίεση της Σοβιετικής Ένωσης, και έτσι το Σχέδιο αποτέλεσε ένα από τα πρώτα στοιχεία για την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου.

Με την αμερικανική βοήθεια παρέχονταν δωρεάν αγαθά, βάσει των αιτήσεων που κατέθεταν τα κράτη δικαιούχοι, καθώς και τεχνογνωσία για την ανασυγκρότηση. Μέσω της τεχνογνωσίας, κυρίως, καθοριζόταν και η επιθυμητή για τις ΗΠΑ μορφή οικονομικής ανάπτυξης, ιδιαίτερα σε χώρες με μικρή ανάπτυξη. Υπολογίζεται ότι με τιμές του 2008 η βοήθεια έφθασε τα 90 δισεκατομμύρια δολάρια και συνετέλεσε ώστε να αποκατασταθεί η ευημερία στις ευρωπαϊκές χώρες και να μην επαναληφθεί το φαινόμενο της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης του 1929. Η τελευταία είχε θεωρηθεί βασικός παράγοντας για την άνοδο των φασιστικών και ναζιστικών ιδεολογιών και το ξέσπασμα του πολέμου και η βοήθεια απέβλεπε στην εξασφάλιση ειρηνικών συνθηκών. Προσφέροντας καταναλωτική αφθονία, το Σχέδιο Μάρσαλ αποσκοπούσε, εξάλλου, στην οικονομική και κοινωνική σταθερότητα της δυτικής Ευρώπης και στην παγίωση της ηγεμονίας του καπιταλιστικού συστήματος. Το τελευταίο ήταν, άλλωστε, ένα από τα βασικά του αποτελέσματα.

Στην Ελλάδα η βοήθεια από τις ΗΠΑ είχε ήδη ξεκινήσει μέσω της UNRRA των Ηνωμένων Εθνών από τα τέλη του 1944. Το 1947, ενώ ο Εμφύλιος βρισκόταν σε κρίσιμη καμπή, η βοήθεια αυξήθηκε όχι μόνο στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ αλλά και του Δόγματος Τρούμαν, καθώς οι ΗΠΑ είχαν αποφασίσει να συνδράμουν ενεργά την Ελλάδα και την Τουρκία για να αποτρέψουν την «απειλή» επικράτησης του κομμουνισμού. Να σημειώσουμε επίσης ότι η Ελλάδα ήταν και η μόνη χώρα που είχε ενταχθεί στο Σχέδιο Μάρσαλ ενώ ουσιαστικά βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση λόγω του Εμφυλίου. Συνολικά από το 1945 έως το 1952 η αμερικανική βοήθεια ήταν μεγαλύτερη από δυο δισεκατομμύρια δολάρια (με τιμές της εποχής), ποσό που ξεπερνούσε το σύνολο των δανείων που είχε συνάψει το ελληνικό κράτος από τη συγκρότησή του. Η βοήθεια δόθηκε σε τρόφιμα, πρώτες ύλες και τεχνογνωσία και είναι ενδεικτικό του μεγέθους της το γεγονός ότι αποτέλεσε το 80% των συνολικών πόρων που δαπανήθηκαν για την ανασυγκρότηση της χώρας μετά τον πόλεμο.

Βάσει του Σχεδίου Μάρσαλ τα έργα ανασυγκρότησης εντάχθηκαν σε γενικό σχέδιο που κατέθεσε η ελληνική κυβέρνηση στην αμερικανική. Κάθε προτεινόμενη δαπάνη έπρεπε να έχει την έγκριση της Διοίκησης Οικονομικής Συνεργασίας, επιτροπής που διαδέχθηκε την Αμερικανική Αποστολή, η οποία είχε δραστηριοποιηθεί το πρώτο διάστημα μετά το τέλος του πολέμου. Η ελληνική κυβέρνηση αγόραζε με δολάρια της βοήθειας από τις ΗΠΑ ή άλλες χώρες ενταγμένες στο Σχέδιο Μάρσαλ τα υλικά που είχαν κριθεί απαραίτητα για την ανασυγκρότηση και κατέθετε το αντίστοιχο ποσό σε δραχμές σε ειδικό λογαριασμό.

Το τετραετές οικονομικό πρόγραμμα που είχε σχεδιασθεί για την περίοδο 1948-1952 και έθετε μεταξύ άλλων ως στόχο την εκβιομηχάνιση της χώρας, σταδιακά εγκαταλείφθηκε, ενώ σημαντικό μέρος των πόρων του Σχεδίου χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση και περίθαλψη όσων είχαν εγκαταλείψει τα χωριά τους λόγω του Εμφυλίου. Μετά το τέλος του πολέμου αναπτύχθηκαν κυρίως τα δημόσια έργα, με τα οποία αποκαταστάθηκαν οι υποδομές της χώρας. Αναπτύχθηκε επίσης η γεωργία, ανασυγκροτήθηκε ο εμπορικός στόλος, και επίσης αναπτύχθηκε σταδιακά η βιομηχανία, που ξεπέρασε το 1952 την προπολεμική παραγωγή. Επίσης προωθήθηκε ο εξηλεκτρισμός με τη δημιουργία εργοστασίων εκμετάλλευσης του λιγνίτη και των υδάτινων πόρων, ενώ στον τομέα της υγείας δόθηκε έμφαση στην καταπολέμηση ασθενειών όπως η ελονοσία.

Οι Αμερικανοί διαπίστωναν το 1952 ότι η φτώχεια στην Ελλάδα παρέμενε κανόνας και συχνά θεωρήθηκε ότι τα αποτελέσματα του Σχεδίου Μάρσαλ ήταν δυσανάλογα μικρότερα από το ύψος των πόρων που διατέθηκαν. Ωστόσο διαμορφώθηκαν συνθήκες θετικές και τέθηκαν βάσεις για την ανάπτυξη στο μέλλον, καθώς εξασφαλίσθηκε νομισματική σταθερότητα, συγκροτήθηκαν αξιόλογες δημόσιες υποδομές και δόθηκε ώθησε στην ανάπτυξη της γεωργίας και της βιομηχανίας. Επιπλέον, η χώρα εντάχθηκε στον Οργανισμό Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας (ΟΕΟΣ, πρόδρομο του ΟΟΣΑ), πραγματοποιώντας ένα σημαντικό βήμα για την ενσωμάτωσή της στην ευρύτερη ζώνη της δυτικής Ευρώπης.

Ενδεικτική βιβλιογραφία
Βετσόπουλος, Απ., Η Ελλάδα και το Σχέδιο Μάρσαλ: Η μεταπολεμική ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2007.
Μίρκος, Γ., Το Δόγμα Truman και το σχέδιο Marshall στην Ελλάδα, εκδ. Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 2004.
Σταθάκης, Γ., Το δόγμα Τρούμαν και το σχέδιο Μάρσαλ: Η ιστορία της αμερικανικής βοήθειας στην Ελλάδα, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2004.
Σφήκας Θ. (επιμ.): Το σχέδιο Μάρσαλ: Ανασυγκρότηση και διαίρεση της Ευρώπης, Αθήνα, Πατάκης, 2011.
Το σχέδιο Μάρσαλλ στην Ελλάδα: Ο πλήρης απολογισμός της βοήθειας του σχεδίου Μάρσαλλ προς την Ελλάδα Ιούλιος 1948 - Ιανουάριος 1952, Αθήναι [χ.ε.], [1952]
Judt Τ.: Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2012