Look inside pdfγαττούλα
Ενότητα:
Διαλεκτικό υλικό των εκδεδομένων τόμων του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσης της Ακαδημίας Αθηνών
Λήμμα
γαττούλα
Τύπος
Λήμμα
Μέρος του λόγου
Ουσιαστικό
Γένος
Θηλυκό
Τυπολογία
γαττούλα ἡ, σύνηθ. γατσούλα Κεφαλλ. –Χελδρ-Μηλιαρ., Δημώδ ὀνόμ. φυτ., 62 Μ.Στεφανίδ.,Ὁρολογ. Δημώδ., 18 κατσούλα πολλαχ. καὶ Τσακων. (Καστάν. Χαβουτσ.) κατσούα Τσακων. (Βάτ. Πραστ.) κασούλα Μύκ Τῆν.
Ετυμολογία
᾿Εκ τοῦ οὐσ. γάττα ἢ γαττί, παρ᾿ ὃ καὶ κατσὶ καὶ κασί, καὶ τῆς ὑποκορ. καταλ. -ούλα.
Σημασιολογία
1) Ἡ μικρὰ γαλῆ ἢ καὶ οἱαδήποτε γαλῆ κατ᾿ ἔννοιαν θωπευτικήν σύνηθ. : Εἴχαμε μιˬά γαττούλα ὄμορφη. Πῆρα μιˬὰ γαττούλα νὰ παίζουνε τὰ παιδιˬά. Καλῶς τὴ γαττούλα μου! σύνηθ. ’Σ τοῦ δρόμου βρήκαμι ᾽νιˬὰ γαττούλα πολλαχ. βορ. ἰδιωμ Συνών γαττίτσα 1. β) Ἡ θήλεια γαλῆ (ἄνευ ὑποκορ ἢ θωπευτικῆς ἐννοίας) πολλαχ. καὶ Τσακων. (Βάτ. Καστάν. Πραστ Χαβουτσ.): Εἶναι πολὺ τσυνηγάρα ἡ κατσούλα μας Εὔβ. (Βρύσ. κ.ἀ.) Νιˬαουρίζει ἡ κατσούλα, ἔρχεται γιˬὰ τὰ γαττάκιˬα της Πελοπν. (Κίτ. Μάν.) ’Σ τὸ σπίτι ἀπομένουν οἱ κόττες, οἱ κατσοῦλες καὶ οἱ γέροι Πελοπν. (Κλειτορ κ.ἀ.) Τώρα τὸ Γενάρη γίνεται σύθρηνο μὲ τὶς κατσοῦλες τὴ νύχτα Πελοπν. (Βερεστ. Γαργαλ. κ.ἀ.) Ἁ κατσούλα ’ν’ ἑφτάψυχο Τσακων. (Χαβουτσ.) Ὅρα μὴ μόλῃ ἁ κατσούα ὸ λουπάϊ (κοίταξε νὰ μὴν ἔλθη ἡ γάττα ᾿ς τὸ τσουκάλι) Τσακων. (Βάτ. Πραστ.) Ἔλα, κασούλα μ’, κιˬ ἄσ’ ἥσ’χου τοὺ κασὶ Τῆν. || Φρ. ’Επάτησε - ἐσκότωσε τὴ gατσούλα (=ἐμέθυσε) Κρήτ. (Βάμ. Ἡράκλ. κ.ἀ.) || Παροιμ. Ὅσο τὴ χαϊδεύεις τὴν κατσούλα, τόσο τουρλώνει τὴ νουρά της (ἐπὶ ἀνωφελῶν περιποιήσεων πρὸς μικροψύχους ἤ ἀγνώμονας) Πελοπν. (Γορτυν.) Δὲν πίνει ἡ κατσούλα ξίδι (ἐπὶ τοῦ ἐξ ἀνάγκης ἢ ἐκ χαρακτῆρος ἐγκρατοῦς) Πελοπν. (Βυτίν. κ.ἀ.) || Ἆσμ. Μάννα, κατσούλα πέρασε μὲ ποντικὸ’ς τὸ στόμα -Δὲν εἶν’ κατσούλας πέρασμα, δὲν εἶν᾽ κατσούλας βρόντος Πελοπν. (Μάναρ.) 2) Μετων., ὁ μικροῦ ἀναστήματος ἄνθρωπος Νάξ. (Γαλανᾶδ.) : Βρὲ κατσούλα, δὲ gοιτάζεις τό bόϊ σου, μόν ’θὲς νὰ μιλῇς κιˬόλα; 3) Εἶδος ἰχθύος, πιθανῶς ξύριχθυς ὁ μεσογειακὸς (xyrichthys mediterraneus), τῆς οἰκογενείας τῶν λαβριδῶν (labridae), χαρακτηριζόμενος ἐκ τοῦ λίαν πεπλατυσμένου σώματος καὶ τοῦ ἐρυθρωποῦ ἀνοικτοῦ χρώματος Αἴγιν. Πελοπν. (’Αργολ.) 4) Εἶδος θαλασσίου πτηνοῦ, πιθανῶς φαλακροκόραξ ὁ πυγμαῖος (phalacrocorax pygmaeus), τῆς τάξεως τῶν πελεκανιδῶν (pelecanidae) Κεφαλλ. Συνών. ἰδ. ἐν λ. βουτηχτάρα. 5) Διάφορα εἴδη ποωδῶν ἢ θαμνωδῶν φυτῶν, ὡς: α) Ἄρον τὸ ᾿Ιταλικὸν (arum italicum), τῆς οἰκογενείας τῶν ἀρωδῶν (araceae) ἢ ὀφρὺς ἡ οἰστροφόρος (ophrys oestrifera), τῆς οἰκογενείας τῶν ὀρχεωδῶν (orchidaceae) Πελοπν. (Μάν). β) Ψευδέβενος ὁ Κρητικὸς (ebenus cretica), τῆς οἰκογενείας τῶν ψυχανθῶν (papilionaceae) Κρήτ. γ) Λάγουρος ὀ ὠοειδὴς (lagurus ovatus), τῆς οἰκογενείας τῶν ἀγρωστωδῶν (gramicaceae) Πελοπν. (Γαργαλ.) δ) ᾿Εν τῆ φρ. τῆς γατσούλας τὰ ποδάρια, τὸ φυτὸν ἡλιοτρόπιον τὸ τριχωτὸν (heliotropium villosum), τῆς οἰκογενείας τῶν τραχυφυλλωδῶν (borraginaceae) Κεφαλλ.- Χελδρ.-Μηλιαρ., ἔνθ’ ἀν. Μ. Στεφανίδ., Ὁρολογ δημώδ ἔνθ’ ἀν. 6) Εἶδος παιδιᾶς κορασίδων, καθ᾽ ἣν αὗται σχηματίζουν κύκλον ἀλληλοκρατούμεναι διὰ τῶν χειρῶν, ἐκτὸς δύο, αἵτινες παραμένουν ἐλεύθεραι, ἡ μὲν ἐντὸς τοῦ κύκλου καὶ ὑποδύεται τὸν «μάγερα», ἡ δὲ ἐκτὸς αὐτοῦ καὶ ὑποδύεται την «κατσούλαν»∙ ἡ πρώτη τοποθετεῖ εἰς τὸ κέντρον τοῦ κύκλου ξυλαράκια συμβολίζοντα «τῆν κλῶσσαν μὲ τὰ πουλλιˬά της», ἄλλα δὲ εἰς τὰς χεῖρας τῶν παικτριῶν συμβολίζοντα την ἀναγκαιοῦσαν εἰς ἑκάστην τούτων τροφήν (ψωμί, τυρί, κλπ.) καὶ ἀπέρχεται, ἀφοῦ συστήσῃ νὰ προσέχουν μήπως ἔλθῃ ἡ «κατσούλα» καὶ ἁρπάσῃ «την κλῶσσα μὲ τὰ πουλλιˬά»∙ ἀπομακρυνομένου οὕτω τοῦ «μάγερα», ἡ «κατσούλα» προσπαθεῖ νά διασπάσῃ τὸν κύκλον καί, ὅταν τὸ κατορθώσῃ, ἁρπάζει τὴν «κλῶσσα μὲ τὰ πουλλιˬὰ» καὶ τὴν τροφήν τῶν φυλάκων, εἰς τὰς κραυγὰς τῶν ὁποίων προστρέχει ὁ «μάγερας» καὶ καταδιώκει τῆν ἅρπαγα∙ ἐὰν κατορθώσῃ νὰ τὴν φθάση καὶ νὰ τὴν κτυπήσῃ διὰ τοῦ εἰς χεῖρας του μανδηλίου, ἐναλλάσσονται οἱ ρόλοι καὶ ἡ παιδιὰ συνεχίζεται Πελοπν. (Νεοχώρ. Μεγαλόπ.). Ἡ λ. καὶ ὡς τοπων. ὑπὸ τύπ. Κατσοῦλες Πελοπν. (Μάν.)
Creative Commons
Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές - CC BY-NC-SA
