ἀπέσω

Ενότητα:

Διαλεκτικό υλικό των εκδεδομένων τόμων του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσης της Ακαδημίας Αθηνών

Λήμμα

ἀπέσω

Τύπος

Λήμμα

Μέρος του λόγου

Επίρρημα

Τυπολογία

ἀπέσω ἐπίρρ. Ἰκαρ. Καππ. (Ἀνακ. Ἀξ. Ἀραβάν. Σίλατ. Σινασσ. Τελμ. Φερτ. Φλογ. κ.ἀ.) Πόντ. (Ἀμισ. Κερασ.) Χίος (Λιθ. κ.ἀ.) -Λεξ. Λάουνδ ἀπέσ-σω Ἰκαρ. ἀπ-πέσ-σω Κύπρ. ἀπέσου Καππ. (Σινασσ.) Πόντ. (Ἀμισ. Κερασ. Οἰν.) ἀπέσ’ Καππ. (Μισθ. Σίλ.) Πόντ. (Ἀμισ. Κερασ. Κοτύωρ. Κρώμν. Ὄφ. Σάντ. Τραπ. Χαλδ.) ἀμπέσ’ Πόντ. (Ὄφ.) ταπέσου Πόντ. (Οἰν.) ἀπέσα Πόντ. (Ὄφ.) ἀπισουστὰς Σάμ. ἀπέστου Καππ. (Σίλ. Σινασσ.) ἀπόσου Καλαβρ. ’πέσω (Φάρασ. κ.ἀ.) ’bέσω Καππ. (Σίλατ.) ’πέσου Καππ. (Ἀφσάρ. Φάρασ κ.ἀ.) ’πέσ’ Πόντ. (Χαλδ.) ’πόσ-σω Κύπρ.

Χρονολόγηση

Μεσαιωνικό

Ετυμολογία

Τὸ μεσν. ἐπίρρ. ἀπέσω. Ὁ τύπ. ἀπ-πέσ-σω καὶ παρὰ Μαχαιρ. 1, 218 (ἔκδ. RDawkins) «ἐστρέψαν της ὅ,τι τῆς ἐπῆραν ἀπ-πέσ-σω της». Ὁ τύπ. ἀπόσου κατ᾿ ἀναλογ. τῶν ἐπιρρ. αὐτοῦ , ποῦ κττ. Ἰδ. ΓΧατζιδ. ΜΝΕ 2, 309. Ὁ τύπ. ἀπισουστὰς ἐκ τοῦ ἀμαρτ. ἀπεσωστὰς ἐκ παρεκτάσεως ἀναλογικῆς κατὰ τὸ ἀνισωστάς, διχωστὰς κττ.

Σημασιολογία

Α) Τοπικῶς 1) Ἐπὶ κινήσεως ἀπὸ τόπου, ἔνδοθεν, ἀπομέσα Ἰκαρ. Κύπρ. Πόντ. (Κερασ.) Χίος: Φρ. ᾿πόσ-σω μου - σου κττ. (ἀπὸ τὸ σπίτι μου - σου) Κύπρ. || Παροιμ. φρ. Τώρα ἦρτες ’πόσ-σω σου (τώρα ἦλθες ὅθεν ἔπρεπε νὰ ἔλθῃς, ὀρθῶς εἶπες) αὐτόθ. || ᾎσμ. Έξέβην ᾿πόσ-σω του κρυφὰ τσ’ ἐπῆεν ’ς τὸν δεσπότην αὐτόθ. Ἡ σημ. καὶ παρὰ Μαχαιρ. 1, 366 (ἔκδ. RDawkins) «οὐδὲ ἀπ-πέσ-σω ἐβγαίν-ναν ἔξω». Συνών. ἀπαπέσω 1, ἀπαπεσωθεό. β) Ἐκ μεσογειοτέρου μέρους Χίος: Ἔρχομαι ἀπέσω. γ) Ἀπὸ μακρὰν Χίος. 2) Ἐπὶ κινήσεως εἰς τόπον, πρὸς τὰ ἐντὸς Καππ. (Σίλ. Σινασσ. κ.ἀ.) Πόντ. (Κερασ. Κοτύωρ. Οἰν. Τραπ. Χαλδ. κ.ἀ): Ἔλα - ἔμπα ἀπέσ’ Χαλδ. Ἀπέσου ἔλα, λέγω σε Οἰν. Δέβ’ ἀπέσ’ ᾽ς σ’ ὁσπίτ’ (πήγαινε μέσα ’ς τὸ σπίτι) Χαλδ. Θρύμματα πολλὰ ἐσέγκες ’ς σὸ φαγεῖν ἀπέσ’ (ἔρριψες πολλὰ θρύμματα μέσα ’ς τὸ φαεῖ) Κοτύωρ. || Φρ. Βάλλω ἀπέσ’ (φυλακίζω) Τραπ. Ἐπῆρεν ἀτον ἀπέσ’ (ἐδέχθη τὸν γαμβρὸν εἰς τὴν οἰκίαν του ὡς ἐσώγαμβρον) Κερασ. Ἐσῆβεν ἀπέσ’ (κατενόησε) Πόντ. || ᾎσμ. Ἄνοιξε, Μαροῦ μ᾿, ἄνοιξε, πᾶρ’ τὸν ξένον ἀπέσω Καππ. Ἡ σημ. καὶ μεσν. Πβ. Ἐρωτοπαίγν. στ. 578 (ἔκδ. Hesseling – Pernot σ. 48) «ὅτι ἐσέβην ἡ ἀγάπη σου ἀπέσω ’ς τὴν καρδιά μου». Συνών. μέσα. β) Πρὸς μεσογειότερον μέρος Χίος: Πήγαινε ἀπέσω. Ἀπέσω ἔγκαψεν (ἔκαμψε μεσογειότερον). Συνών. ἀπαπέσω 2. 3) Ἐπὶ στάσεως ἐν τόπῳ, ἔνδον, μέσα Ἰκαρ. Καππ. (Ἀνακ. Ἀξ. Ἀραβάν. Μισθ. Σίλ. Σίλατ. Σινασσ. Τελμ. Φάρασ. Φερτ. Φλογ. κ.ἀ.) Κρήτ. Κύπρ. Πόντ. (Κερασ. Κοτύωρ. Κρώμν. Ὄφ. Σάντ. Τραπ. Χαλδ.) Χίος -Λεξ. Λάουνδ.: Ποῦ ἤσουν; -Ἀπέσω Χίος Τὸ ᾿πεθυμᾷ ἡ ψυχή μου ἀπέσω Κρήτ. Ἀπέσ’ ’ς σὸ κεπὶν - ᾿ς σ’ ὁσπίτ’ - ’ς σὸ σκολεῖον Χαλδ. Ἀπέσ’ ᾿ς σὴν κοιλία μ᾽- ’ς σὸ νερὸν αὐτόθ. Ἀπέσ’ ’ς σὴν ἑμισέα (μέσα εἰς τὴν μέσην) Ὄφ. Ἀκεῖ ἀπέσ’ ἔτον (ἐκεῖ μέσα ἦτο) Κοτύωρ. ’Κεῖνος ὁ γιαρᾶς μου ἀπ-πέσ-σω δούλευκεν τσ’ ἐγιὼ ἐθάρκουν τ’ ἔν’ 'γιˬαμ-μένος (γιˬαρᾶς=πληγὴ) Κύπρ. Ἤσαντε ᾿πέσου οἱ τζιράχοι (μαθηταὶ) Καππ. Τερεῖ ’ς ἕναν δάσος ἀπέσ’ ᾿ς σὴν μέσεν φωτίαν (βλέπει ’ς τὴ μέση τοῦ δάσους φωτιά. Ἐκ παραμυθ.) Τραπ. Ἀδελφό μ᾽ ἀπέσ’ ἔν᾽ (ὁ ἀδελφός μου εὑρίσκεται ἐντὸς) Χαλδ. Ἀπέσα μ᾽ (μέσα μου) Ὄφ. || Φρ. Ἀπέσ’ ’κ’ ἔ’ (δὲν ἔχει μέσα, δηλ. δὲν ἔχει νοῦν) Χαλδ. Ἀπέσ᾿ ᾿ς σὴν καρδία μ᾿ ἔχω σε (ἐκ καρδίας σὲ ἀγαπῶ) Κερασ. Ἀπέσ᾿ ᾽ς σὴν καρδία σ’ εἶμαι (γινώσκω τοὺς διαλογισμούς σου) αὐτόθ. Βράζ' ἀπέσ’ ’ς σὴν καρδία μ᾿ (αἰσθάνομαι θερμὴν ἀγάπην πρὸς αὐτὸν) αὐτόθ. Λέει ἔξ’ ἀπέσ’ (λόγους ἀσυναρτήτους) Κοτύωρ. Χαλδ. Ἐπέμ'νεν ἀπε’σ’ ᾿ς τὴ μέσεν (τὴν ἔπαθεν, ἀπέτυχε) Τραπ. Εἶμ’ ἀπέσ’ ᾿ς σὴν δουλείαν (ἔχω γνῶσιν τῶν συμβαινόντων) Χαλδ. Ἐπῆρεν ἀπέσ’ (ἐξεπυρσοκρότησεν, ἐπὶ ὅπλου) Κερασ. || Παροιμ. φρ. Ἐσὺ ντὸ θὰ λές, ἐγὼ ἀπέσ᾿-ι-μ᾿ ἔχ’ ἀτα (ἐκεῖνα τὰ ὁποῖα πρόκειται νὰ εἰπῆς σύ, ἐγὼ τὰ ἔχω μέσα μου. Πρὸς τὸν θεωροῦντα τοὺς ἄλλους ἀσυνέτους καὶ θέλοντα νὰ συμβουλεύῃ) Τραπ. || Παροιμ. Φάκ’ ἀπέσ’ ἀτ’ ’κ’ ἀναλύ’ (φακῆ μέσα του δὲν μουσκεύει. Ἐπὶ τοῦ μὴ ἐχεμύθου. ᾿κ᾿ ἀναλὐ’ ἐκ τοῦ ᾿κὶ ἀναλύ’) αὐτόθ. || ᾌσμ. Ἀπ-πέσ-σω ’φόρησε γρουσᾶ, ἀπ-πέξω γρουσταλ-λένιˬα Κύπρ. Ἔνοιξεν τ' ἕναν τὸ ταφίν, ἀπέσ’ ᾿στούδ γομᾶτον, ἔνοιξεν τ’ ἄλλο τὸ ταφίν, ἀπέσ’ αἷμαν γομᾶτον (στούδ=ὀστᾶ) Τραπ. Μάννα, σκίσον τὴν κάρδν μου καὶ τέρ’ ἀπέσ’ ντὸ ἔσει Κρώμν. Κιˬ ἀπέσ’ ἡ κόρ’ ἐκάθετουν, λάμπει σὰν λάμπ’ ὁ ἥλöν Τραπ. Ἔρθεν ἀντάρα καὶ σειμώς, συναργαρὶν χαλάζιν, ἄλλους ψηλὰ ἐκρέμιξεν, ἄλλους ’ς σὰ χαμελίας, ἄλλους ἐπεντιδβασεν ’πέσ’ ᾿ς σὰ τεβορορρίζ (ἦλθεν ἀντάρα καὶ θύελλα, σφοδρὰ χάλαζα, ἄλλους ἔρριψεν ὑψηλά, ἄλλους χαμηλὰ καὶ ἄλλους ἔρριψεν εἰς τὰς ρίζας τῶν ἐλατῶν) Χαλδ. Ἄσπρα φορεῖς, ἄσπρ’ ἀναλλάεις, ἄσπρον ἔν’ τὸ καρδόπο σ᾽, ἂς ἔξερα ποῖον παλληκάρ᾿ θὰ κεῖται ἀπέσ’ ᾿ς σὸ ψόπο σ᾽ (καρδόπον=καρδούλλα, όπον=ψυχούλλα) Τραπ. Ἡ σημ. καὶ μεσν. Πβ. Διήγ. παιδιόφρ. στ. 1074 (ἔκδ. Wagner σ. 178) «ἡ μαϊμοῦ ἀπέμεινεν ἀπέσω εἰς τὴν τρῦπαν». Καὶ μετὰ τοῦ ἀρθρ. προηγουμένου ἐπιθετικῶς: ’Σ τὴν ἀπέσω μερεὰ (εἰς τὰ μεσόγεια) Χίος (Λιθ.) Ἐκάαν τ᾿ ἀπέσ' τὰ φυλλοκάρδ μ’ (ἐκάησαν τὰ βάθη τῆς καρδίας μου) Κερασ. || Παροιμ. Τ᾿ ἔξ’ τὸ μῆλον κόκκινον, τ’ ἀπέσ’ ἔν’ σαπεμένον (τὸ ἔξω τοῦ μήλου κόκκινο καὶ τὸ μέσα σάπιο. Ἐπὶ ἀνθρώπου φαινομενικῶς εὐρώστου) Τραπ. Ἐπολοήθηκεν τσι ὁ γάδαρος ᾽ποὺ τὴν ἀπ-πέσ-σω πάγνην (ἐπὶ τοῦ ὁμιλοῦντος περὶ πράγματος ἀγνώστου εἰς αὐτόν. πάγνη=παχνὶ) Κύπρ. Ἒμ τ᾿ ἐλαίας τ᾿ ἔξ’, ἔμ τ᾽ ᾠβγοῦ τ᾿ ἀπέσ᾽ (ἐπὶ τοῦ ζητοῦντος πάντοτε τὸ καλύτερον μέρος κατὰ τὴν διανομὴν πράγματός τινος καὶ γενικώτερον ἐπὶ τοῦ διεκδικοῦντος τὰ πάντα ὑπὲρ ἑαυτοῦ) Τραπ. 4) Ἀναμεταξύ, μεταξὺ Καππ. Πόντ. (Τραπ. κ.ἀ.): Εἴπαντι ἀτζεῖνοι ᾿πέσω τουν Καππ. Ὁλομόναχος ἐπέμ’νεν ἀπέσ’ ᾽ς σοὶ Τούρκ’ς Πόντ. Συνών. ἀνάμεσα 1 (α). 5) Οὐσ., οἰκεῖος Κύπρ.: Ἐγὼ εἶμαι ’ποὺ τοὺς ἀπ-πέσ-σω καὶ ἔν μοῦ πιστεύκετε. || Φρ. Ἦρταν οἱ άπ-πέξω νὰ βκάλουν τοὺς ἀπ-πέσ-σω (ἦρθαν τὰ ἄγρια νὰ διώξουν τὰ ἥμερα). Β) Χρονικῶς 1) Ἐν διαστήματι, ἐντὸς Πόντ. (Ἀμισ. Κερασ. Χαλδ. κ.ἀ.): ’Σ σὰ ὀγδοήντα μέρες ἀπέσου γύρισα τὸν κόσμον ὅλο (ἐντὸς ὀγδοήκοντα ἡμερῶν. Ἐκ παραμυθ.) Ἀμισ. ’Σ σὰ τέσσερα χρόνια ἀπέσ’ ἔμαθεν τὰ γράμματα Κερασ. Χαλδ. 2) Ἔπειτα, κατόπιν Καππ. Σάμ.: Τοὺν ἔβανι σὶ μιὰ καρρότσα νὰ πάῃ νὰ μάθ᾽ τοὺ βιουλὶ πρῶτα κιˬ ἀπισουστὰς νά τουνι πάρ’ ἄdρα (ἐκ παραμυθ.) Σάμ. || ᾎσμ. Πολέμ’σαν ἄδε͜ια, πολέμ’σαν, κιˬ ἀπέσω δὲν τὰ πῆραν (ἄδε͜ια=μάτην) Καππ. Ἡ λ. καὶ ὡς τόπων. Χίος.

Creative Commons

Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές - CC BY-NC-SA

https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/