Κριτικές εκδόσεις νομικών πηγών και ερμηνευτικές προσεγγίσεις της ιστορίας και των θεσμών του ελληνικού δικαίου

Λυδία Παπαρρήγα-Αρτεμιάδη
Διευθύντρια Ερευνών-Διευθύνουσα ΚΕΙΕΔ

Στην παρούσα Λειτουργική Ενότητα ψηφιοποιούνται όλες οι μελέτες που έχουν δημοσιευθεί στις εκδόσεις του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου από την ίδρυσή του έως σήμερα. Από τον τόμο της Επετηρίδος του ΚΕΙΕΔ με αρ. 40 (2007) και εξής οι δημοσιευόμενες μελέτες συνοδεύονται από περιλήψεις στην αγγλική ή γαλλική ή γερμανική ή ιταλική γλώσσα, εάν πρόκειται για ελληνόγλωσσες μελέτες, ή στην ελληνική γλώσσα, εάν πρόκειται για ξενόγλωσσες μελέτες, καθώς και από “λέξεις-κλειδιά” (key-words) με τις οποίες μπορεί να αναζητηθεί έκαστο δημοσίευμα στις διεθνείς βάσεις δεδομένων. Για λόγους μεθοδολογικούς και για την καλύτερη εξυπηρέτηση του χρήστη σε όσες μελέτες υπάρχει έκδοση πηγών του μεταβυζαντινού δικαίου ή πηγών του δικαίου του νεοτέρου ελληνισμού στο πεδίο ΣΧΟΛΙΑ παρατίθεται η παραπομπή στη Συλλογή ΝΟΜΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. Τα ψηφιοποιηθέντα κείμενα ταξινομήθηκαν από τους ερευνητές του ΚΕΙΕΔ, με βάση τη σχηματική κατάταξη των χρονικών περιόδων του Ελληνικού Δικαίου, σε ενότητες κάθε μία από τις οποίες εμφανίζει κοινά εννοιολογικά στοιχεία (1).

Επιπρόσθετα, το εύρος της θεματολογίας των μελετών που φιλοξενούνται στις εκδόσεις του Κέντρου επέβαλε για λόγους διευκόλυνσης του χρήστη κατά την πλοήγησή του στο ψηφιοποιημένο υλικό, την περαιτέρω κατηγοριοποίηση των δημοσιευμάτων σε βασικούς τομείς και κλάδους του σύγχρονου δικαίου, παρά το γεγονός ότι ανάλογες συστηματοποιήσεις νομικών εννοιών, θεσμών ή πρακτικών απουσιάζουν κατά κανόνα ή ανιχνεύονται από τους ερευνητές σε παρεμφερή ή “εμβρυώδη” ή “υπαινικτική” μορφή στις προγενέστερες ιστορικές περιόδους. Τέλος, σε ξεχωριστές κατηγορίες εντάσσονται οι εκδόσεις νομικών πηγών, οι κατάλογοι, οι βιβλιογραφίες, οι νεκρολογίες – παρουσιάσεις έργων καθώς και οι μελέτες που πραγματεύονται ζητήματας θεωρίας και μεθοδολογίας του δικαίου. Πρόκειται ειδικότερα για την ακόλουθη θεματική που φέρει τον γενικό τίτλο: Ιστορία, θεωρία και μεθοδολογία του δικαίου.

1. Δίκαιο της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας
   1. Διεθνές δίκαιο
      1. Δημόσιο
      2. Ιδιωτικό
   2. Δημόσιο δίκαιο
      1. Πολιτεύματα
      2. Πολιτειακοί θεσμοί
      3. Πολιτικά δικαιώματα
      4. Δημοσιονομικό
      5. Διοικητικό
   3. Ποινικό δίκαιο
      1. Ουσιαστικό
      2. Δικονομικό
   4. Εμπορο-ναυτικό δίκαιο
   5. Αστικό
      1. Δικονομικό
      2. Γενικές Αρχές
      3. Ενοχικό Δίκαιο
      4. Εμπράγματο Δίκαιο
      5. Οικογενειακό Δίκαιο
      6. Κληρονομικό Δίκαιο
2. Βυζαντινό δίκαιο
   1. Διεθνές δίκαιο
      1. Δημόσιο
      2. Ιδιωτικό
   2. Δημόσιο δίκαιο
      1. Πολιτειακοί θεσμοί
      2. Πολιτικά δικαιώματα
      3. Δημοσιονομικό
      4. Διοικητικό
   3. Ποινικό δίκαιο
      1. Ουσιαστικό
      2. Δικονομικό
   4. Εμπορο-ναυτικό δίκαιο
   5. Αστικό
      1. Δικονομικό
      2. Γενικές Αρχές
      3. Ενοχικό Δίκαιο
      4. Εμπράγματο Δίκαιο
      5. Οικογενειακό Δίκαιο
      6. Κληρονομικό Δίκαιο
   6. Εκκλησιαστικό-Κανονικό δίκαιο
      1. Εκκλησιαστική δικονομία
3. Μεταβυζαντινό δίκαιο
   1. Διεθνές δίκαιο
      1. Δημόσιο
      2. Ιδιωτικό
   2. Δημόσιο δίκαιο
      1. Πολιτειακοί θεσμοί
      2. Πολιτικά δικαιώματα
      3. Δημοσιονομικό
      4. Δικαιώματα του ανθρώπου
      5. Διοικητικό
   3. Ποινικό δίκαιο
      1. Ουσιαστικό
      2. Δικονομικό
   4. Εμπορο-ναυτικό δίκαιο
   5. Αστικό
      1. Δικονομικό
      2. Γενικές Αρχές
      3. Ενοχικό Δίκαιο
      4. Εμπράγματο Δίκαιο
      5. Οικογενειακό Δίκαιο
      6. Κληρονομικό Δίκαιο
   6. Εκκλησιαστικό δίκαιο
      1. Εκκλησιαστική δικονομία
4. Δυτικό μεσαιωνικό δίκαιο
   1. Διεθνές δίκαιο
      1. Δημόσιο
      2. Ιδιωτικό
   2. Δημόσιο δίκαιο
      1. Πολιτειακοί θεσμοί
      2. Πολιτικά δικαιώματα
      3. Δημοσιονομικό
      4. Δικαιώματα του ανθρώπου
      5. Διοικητικό
   3. Ποινικό δίκαιο
      1. Ουσιαστικό
      2. Δικονομικό
   4. Εμπορο-ναυτικό δίκαιο
   5. Αστικό
      1. Δικονομικό
      2. Γενικές Αρχές
      3. Ενοχικό Δίκαιο
      4. Εμπράγματο Δίκαιο
      5. Οικογενειακό Δίκαιο
      6. Κληρονομικό Δίκαιο
   6. Εκκλησιαστικό δίκαιο
      1. Εκκλησιαστική δικονομία
5. Δίκαιο μετεπαναστατικής και καποδιστριακής περιόδου
   1. Διεθνές δίκαιο
      1. Δημόσιο
      2. Ιδιωτικό
   2. Δημόσιο δίκαιο
      1. Συνταγματικό δίκαιο
      2. Πολιτειακοί θεσμοί
      3. Πολιτικά δικαιώματα
      4. Δημοσιονομικό
      5. Δικαιώματα του ανθρώπου
      6. Διοικητικό
   3. Ποινικό δίκαιο
      1. Ουσιαστικό
      2. Δικονομικό
   4. Εμπορο-ναυτικό δίκαιο
   5. Αστικό
      1. Πολιτική Δικονομία
      2. Γενικές Αρχές
      3. Ενοχικό Δίκαιο
      4. Εμπράγματο Δίκαιο
      5. Οικογενειακό Δίκαιο
      6. Κληρονομικό Δίκαιο
   6. Εκκλησιαστικό δίκαιο
      1. Εκκλησιαστική δικονομία
6. Δίκαιο του νέου ελληνικού κράτους
   1. Διεθνές δίκαιο
      1. Δημόσιο
      2. Ιδιωτικό
   2. Δημόσιο δίκαιο
      1. Συνταγματικό δίκαιο
      2. Πολιτειακοί θεσμοί
      3. Πολιτικά δικαιώματα
      4. Δημοσιονομικό
      5. Δικαιώματα του ανθρώπου
      6. Διοικητικό
   3. Ποινικό δίκαιο
      1. Ουσιαστικό
      2. Δικονομικό
   4. Εμπορο-ναυτικό δίκαιο
   5. Αστικό
      1. Πολιτική Δικονομία
      2. Γενικές Αρχές
      3. Ενοχικό Δίκαιο
      4. Εμπράγματο Δίκαιο
      5. Οικογενειακό Δίκαιο
      6. Κληρονομικό Δίκαιο
   6. Εκκλησιαστικό δίκαιο
      1. Εκκλησιαστική δικονομία
7. Εκδόσεις πηγών του δικαίου
8. Κατάλογοι
9. Βιβλιογραφίες
10. Νεκρολογίες – παρουσιάσεις έργων
11. Ιστοριογραφία, θεωρία και μεθοδολογία του δικαίου

(1) Ως γνωστόν, τη συστηματική αυτή διαίρεση εισηγήθηκε πρώτος ο τακτικός καθηγητής του αστικού-βυζαντινορωμαϊκού δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών Δημ. Παππούλιας, προς τεκμηρίωση της θεωρίας του περί της ιστορικής ενότητας του Ελληνικού Δικαίου. Βλ. σχετικά Δ. ΠΑΠΠΟΥΛΙΑΣ, Τό ἑλληνικόν ἀστικόν δίκαιον ἐν τῇ ἱστορικῇ αὐτοῦ ἐξελίξει, Ἀθῆναι 1912, passim και, επί συγκεκριμένων νομικών θεσμών, ΣΤΟΝ ΊΔΙΟ, Ἡ ἐμπράγματος ἀσφάλεια κατά τό ἑλληνικόν καί τό ρωμαϊκόν δίκαιον, τ. A΄, Ἀθῆναι 1909, Ἱστορική ἐξέλιξις τοῦ ἀρραβῶνος ἐν τῷ ἐνοχικῷ δικαίῳ, Ἀθῆναι 1911 και «Συμβολή εἰς τήν ἱστορίαν τῆς ἐξ ἀδιαθέτου κληρονομικῆς διαδοχὴς ἐν τῷ ἑλληνικῷ δικαίῳ», Πρακτικά τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν 4 (1929), 418 επ. Πρόκειται για την ενίσχυση της επιστημονικής θεωρίας που είχε ήδη μερικώς αναπτύξει ο καθηγητής του ρωμαϊκού δικαίου L. MITTEIS καταρχήν στο μνημειώδες έργο του Reichsrecht und Volksrecht in den östlische Provinzen des römischen Kaiserreichs, Leipzig 1891( ανατ. 1935) και στη συνέχεια, ειδικά ως προς το ελληνικό δίκαιο στην Αίγυπτο της ελληνιστικής περιόδου, σε συνεργασία με τον U. Wülcken, στο έργο Grundzüge und Chrestomathie der Papyruskunde, τ. I-II, Lepzig 1912 (πρβλ. ειδικώς για την μεταϊουστινιάνεια περίοδο και τις απόψεις του L. WENGER, Die Quellen des Römischen Rechts, Wien 1953, σημ. 1 στη σελ. 28, σσ. 781-782). Με τη θέση αυτή συμπορεύθηκαν, έστω και με διαφοροποιημένες απόψεις ως προς το αρχικό και καταληκτικό όριο εκάστης περιόδου, πολλοί έλληνες ιστορικοί του δικαίου όπως Ο Γ. ΜΑΡΙΔΑΚΗΣ (Τό Ἀστικόν Δίκαιον ἐν ταῖς Νεαραῖς τῶν βυζαντινῶν Αὐτοκρατόρων, Ἀθῆναι 1922, σσ. ζ΄-η΄), Π. ΒΙΖΟΥΚΙΔΗΣ (Τό δίκαιον τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους ἐν τῇ τρισχιλιετῇ αὐτοῦ ἀνελίξει (μετ. από το γερμ. Τ. Φιλιππίδη), Θεσσαλονίκη 1938, 16 επ.), Γ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ (Ἱστορική εἰσαγωγή εἰς τάς πηγάς τοῦ Ἑλληνικοῦ Δικαίου, Ἀθῆναι 1961, passim), Ν. ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ («Γένεσις καί ἀνέλιξις τοῦ Ἑλληνικοῦ Δικαίου μέχρι τοῦ Ἀστικοῦ Κώδικος», Ἐφημερίς Ἑλληνικῆς καἰ Ἀλλοδαπῆς Νομολογίας 67 (1947-1951), 16-55 (= ΕΕΠΣχΝομΟικΕπΠανΘεσσαλονίκης, τ. ΙΘ (1986), Ἀντιχάρισμα στόν Νικόλαο Ι. Πανταζόπουλο, τευχ. Α, 135-170 / Τό Ρωμαϊκόν Δίκαιον ἐν διαλεκτικῇ συναρτήσει μέ τό Ἑλληνικόν, τ. Γ΄, Θεσσαλονίκη 1979, 456 επ.), Γ. ΝΑΚΟΣ (Ιστορία Ελληνικού και Ρωμαϊκού Δικαίου, Θεσσαλονίκη 1991, 27 επ., ιδίως 46-62), Μ. ΤΟΥΡΤΟΓΛΟΥ («Τό βυζαντινό καί μεταβυζαντινό δίκαιο καί ἡ ἀνάγκη συστηματικῆς σπουδῆς τους», Πρακτικά τῆς Ἀκαδημίας Άθηνῶν, τ. 80 (2005), 207 επ.). Προς την αυτή κατεύθυνση, όσον αφορά ειδικότερα τη θεώρηση του βυζαντινού ως δικαίου προελθόντος από τη δημιουργική συνύφανση του ελληνικού και ρωμαϊκού δικαίου βλ. ενδεικτικά τις απόψεις των O. LENEL στην παρουσίαση της ιστορίας του ρωμαϊκού δικαίου [Enzyklopaedie der Rechtswissenschaften de Holtzendorff–Kohler I (1915), 387], F. REGELSBERGER, [Γενικαὶ Ἀρχαὶ τοῦ Δικαίου τῶν Πανδεκτῶν (μετ. Γ.Σ. Μαριδάκη)²,τ. 1, Ἀθῆναι 1935, 50] και H. E. TROJE [Graeca Leguntur, [Forschungen zur Neueren Privatrechtsgeschichte 18)], Böhlau-Verlag-Köln-Wien 1971, 269-270]. Για μία συνοπτική απεικόνιση του ζητήματος, όπως εμφανίζεται στο επιστημονικό έργο των Δ. Παππούλια και Ν. Πανταζόπουλου, βλ. Α. ΓΕΩΡΓΙΑΔΗΣ, «Η θεωρία της ιστορικής συνέχειας του Ελληνικού Δικαίου μέσα από το έργο των Δημητρίου Παπππούλια και Νικολάου Πανταζόπουλου», ΕΚΕΙΕΔ 43 (2011), 207-226.