Απαρχές Ελληνικής Φιλοσοφίας
Επιμέλεια: Ευάγγελος Οικονόμου MSc στη Φιλοσοφία, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Είναι κοινώς παραδεκτό πως η φιλοσοφία ως απόπειρα κατανόησης και ερμηνείας του φυσικού κόσμου και της πραγματικότητας εν γένει με όρους ορθού λόγου αποτελεί προϊόν του ελληνικού πολιτισμού.
Όμως, το ερώτημα που αυτομάτως αναδύεται είναι το εξής: μόνον οι Έλληνες έκαναν φιλοσοφία; Είναι αλήθεια πως πολλοί λαοί στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου ή της Ανατολής (Αιγύπτιοι, Ασσύριοι, Ινδοί, Κινέζοι κ.ά.) επιχείρησαν να δώσουν απαντήσεις σε ερωτήματα αναφορικά με τον κόσμο και τη ζωή, όπως π.χ. πώς δημιουργήθηκαν όλα αυτά που συνθέτουν τη φυσική πραγματικότητα, πώς λειτουργεί, υπάρχει εντός αυτής μια διήκουσα εσωτερική λογική (νομοτέλεια), η οποία την συνέχει και συγκροτεί σε ολότητα την αποσπασματικότητα των μερών της; Ωστόσο, οι απαντήσεις τους, καθώς αναδύονταν μέσα από μια συμβολική γλώσσα, έμοιαζαν περισσότερο με ποιητικό στοχασμό που κινούνταν είτε στην επικράτεια του μύθου είτε της θρησκείας, όχι όμως και της φιλοσοφίας, μια και δεν παρείχε λογικά συγκροτημένες απαντήσεις. Αυτές θα τις δούμε για πρώτη φορά στους Έλληνες της Ιωνίας είτε εκείνων της μεγάλης Ελλάδας και της Σικελίας.
Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε καλούμαστε να απαντήσουμε σε ένα δεύτερο ερώτημα: ποια η μήτρα από την οποία ξεπήδησε η ελληνική φιλοσοφία; Η απάντηση σίγουρα δεν είναι απλή. Ωστόσο, από το πλήθος των συνθηκών που συνέδραμαν στην εμφάνισή της δεν θα ήταν άστοχο να εστιάσει κανείς στον κόσμο του μύθου από τη μια και στις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις που έλαβαν χώρα στα τέλη του 7ου και κατά τη διάρκεια του 6ου αι. π.Χ.
Είναι αλήθεια πως η πρώιμη φιλοσοφική σκέψη διέπεται έντονα από μυθικά στοιχεία, το περιεχόμενο των οποίων ανάγεται είτε στις γηγενείς παραδόσεις των Ελλήνων της αρχαϊκής περιόδου είτε στους γειτονικούς λαούς της ανατολικής Μεσογείου. Στο πλαίσιό τους, εν είδει θεογονιών και κοσμογονιών, δίνονταν εξ αποκαλύψεως απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα αναφορικά με την αρχή και τη γένεση των όντων είτε με τις αξίες και τους κανόνες ζωής.
Όμως, ο κόσμος του μύθου κατά τον 6ο αι. π.Χ. προοδευτικά θα εισέλθει σε μια περίοδο κρίσης, έκφραση της οποίας θα είναι η αμφισβήτηση των απαντήσεων που αυτός εισηγείται σε κάθε επίπεδο. Αυτό θα συμβεί γιατί η κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της εποχής έχει μετατοπιστεί τόσο, που επιβάλλει άλλες απαντήσεις, τόσο στο περιεχόμενο όσο και στη μορφή τους. Αυτό θα σηματοδοτήσει το πέρασμα από τον μύθο στο λόγο, το οποίο όμως δεν πρέπει να νοηθεί ως ένα ξαφνικό πέρασμα από τη μαγική - θρησκευτική στην ορθολογικά δομημένη σκέψη, αλλά ως μια βαθμιαία διαδικασία μετάβασης από τη μια μορφή σκέψης στην άλλη, χωρίς ωστόσο ο μεταξύ τους σύνδεσμος να καταλύεται ολότελα, ακόμα κι όταν η φιλοσοφική σκέψη και επιστήμη θα φτάσουν στο ζενίθ της ωριμότητάς τους. Κατά τον Snell, η διαδικασία αυτή δεν θα φτάσει ποτέ σε έναν πλήρη μετασχηματισμό, καθώς αποτελούν αμφότερα δύο επιτυχημένα ιστορικά στάδια της ανθρώπινης σκέψης, χωρίς το ένα να αποκλείει το άλλο. Αυτό, σύμφωνα με τον Snell, οφείλεται στο γεγονός ότι ο μεν μύθος αναφέρεται στο περιεχόμενο της σκέψης, ενώ ο λόγος (λογική) στη μορφή με την οποία αυτή αποκαλύπτεται.
Ωστόσο, η χειραφέτηση της ελληνικής σκέψης από την αντίστοιχη μυθική-θρησκευτική θα συμπέσει με τις κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις του 6ου αι. π.Χ., αποτέλεσμα των οποίων υπήρξε η εγκαθίδρυση δημοκρατικών πολιτευμάτων. Όμως, τα πολιτεύματα αυτά εξ ορισμού θεμελιώνονται στη δυνατότητα εκφοράς ενός συγκροτημένου αντιλόγου. Έτσι, ο φιλοσοφικός λόγος θα γεννηθεί ως πολιτικός λόγος από ένα υποκείμενο που στο εξής θα κατανοεί τον εαυτό του μόνο σε απόλυτη συνάφεια και οργανική αλληλεξάρτηση με την πολιτική κοινότητα, της οποίας θα αναδειχθεί ρυθμιστής των εξελίξεων που θα συντελούνται εφεξής στο εσωτερικό της. Αυτή η δημοκρατικά συγκροτημένη κοινότητα θα αποτελέσει το μοναδικό πλαίσιο που θα τον αναδεικνύει ως τέτοιον, ως άνθρωπο δηλαδή και ως πολίτη.
Συνεπώς, δεν θα ήταν λάθος να υποθέσει κανείς πως υπάρχει οργανική αλληλεξάρτηση ανάμεσα στην ορθολογική σκέψη αφενός και τις δομές της ελληνικής πόλης αφετέρου. Όπως χαρακτηριστικά λέει ο J. P. Vernant «Αν ο homo sapiens στα μάτια του Αριστοτέλη είναι ένας homo politicus (πολιτικόν ζῷον), αυτό συμβαίνει γιατί αυτός ο ίδιος ο Λόγος στην ουσία του είναι πολιτικός». Κι αλλού «Η φρόνηση, ο στοχασμός, είναι προνόμιο των ελεύθε¬ρων ανθρώπων, οι οποίοι ασκούν κατά τρόπο συνακόλουθο τον πολιτικό τους λόγο και τα πολιτικά τους δικαιώματα. Καθώς εξασφάλιζε στους πολίτες το πλαίσιο κατανόησης των αμοιβαίων τους σχέσεων, η πολιτική σκηνή προσα¬νατόλισε ταυτόχρονα και διέπλασε τις μεθοδεύσεις του πνεύματός τους και σε άλλα πεδία».
