Ξεφύλλισμα pdfΔ, δ
Ενότητα:
Διαλεκτικό υλικό των εκδεδομένων τόμων του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσης της Ακαδημίας Αθηνών
Λήμμα
Δ, δ
Τύπος
Λήμμα
Τυπολογία
Δ, δ, δέλτα, τὸ τέταρτον γράμμα τοῦ ἀλφαβήτου, βλ. λ. δελτα.
Σημασιολογία
δ. 1) Διατηρεῖ τὴν ἀρχαίαν προφορὰν προηγουμένου τοῦ ν: ἄνδρας > ἄνdρας, δένδρον > δένdρο, ἕνδεκα > ἕνdεκα, μάνδαλο) μάνdαλο. Διὰ τὴν προφορὰν τοῦ φθόγγου βλ. Γ. Χατζιδ., Ἀκαδ. Ἀναγν. 12, 18 κ.ἑξ. Ἄνθ. Παπαδόπ., Λεξικογρ. Δελτ. 3 (1941), 6. Γ. Κουρμούλ., Ἀθηνᾶ 53 (1949), 79. 2) Ἀκούεται ἐπίσης ὡς d, διαλεκτικῶς, εἰς τὴν ἀρχὴν ἢ εἰς τὸ μέσον λέξεως εἰς μερικὰ ἰδιώματα, τὰ ὁποῖα ὑπέστησαν ξενικὴν ἐπίδρασιν: δαγκάνω > dαγκάνω, δάσκαλος > dάσκαλος, δέκα > dέκα, καρδιˬὰ > καρdιˬά, φοράδα > φοράdα, ἀπίδι > ἀπ-πίdι. Πβ. R. Dawkins, Asia Minor 49, 66, 75, 77 Ἀνθ. Παπαδοπ., Γραμμ. βορ. ἰδιωμ., 30 G. Rohlfs, Histor. Gramm. Unterital. Grazit., 51. 3) Ἀποβάλλεται διαλεκτικῶς α) ἐν μέσῳ λέξεως εὑρισκόμενον μεταξὺ φωνηέντων : ἀδελφός > ἀερφός, ἄδικος > ἄικος, ἀκρίδα > ἀκρία, γάϊδαρος > γάαρος, ξόδι > ξόι. Πβ. Γ. Χατζιδ., ΜΝΕ 2, 418 κἑξ. K. Dieterich, Sudl. Sporaden, 78 Χ. Παντελίδ., Φωνητ., 32 Δ. Οἰκονομίδ., Γλωσσικ. ἰδιώμ. Ἀπεράθ. Νάξ., 226 Α. Tsopanak. Phonét., 88 Μ. Μιχαηλίδ. - Νουάρ., Ἀθηνᾶ 55 (1952), 24 Θ. Κωστάκ., Γραμμ. Τσακων., 46 Α. Καραναστ., Φωνητικ. ἰδιωμ. Κῶ, 52 Κ. Μηνᾶ, Ἰδιώμ. Καρπ., 31. β) Ἐν ἀρχῇ λέξεως: δαίμονας > ᾿αίμονας, δάφνη > ᾿άφνη, δάκρυον > ᾿άκρυο, δώνω > ᾿ών-νω. Ἡ ἀποβολὴ αὕτη προκαλεῖται ἐν συνεκφορᾷ, προηγουμένης λέξεως ληγούσης εἰς φωνῆεν: τὸ δαμάλι > τό ᾿αμάλι, ἡ δάφνη > ᾿άφνη, νὰ δώνω > νὰ ᾿ώνω Πβ. Χ. Παντελίδ., ἔνθ᾿ ἀν., 32 Α. Τσοπανάκ., Ἰδιώμ. Χάλκ., 27 Μ. Μιχαηλίδ. - Νουάρ., ἔνθ᾿ ἀν., 24 Κ. Μηνᾶ, Ἰδιώμ. Καρπ., 31. γ) Ἐξ ἐπιδράσεως τοῦ ρ: δρεμόνι > ρεμόνι, δρακοντιˬὰ > ρακοντιˬά, δρυμὸς > υμό. Πβ. Θ. Κωστάκ., ἔνθ᾿ ἀν., 46. 4) Πρὸ τοῦ συνιζανομένου ιˬ τρέπεται μετ᾿ αὐτοῦ α) εἰς j: διαβάζω > jαβάζω, διˬάβολος > jάβολος, ἁλυσίδιˬα > ἁλυσίjα, δενδράδιˬα > δενδράjα. Πβ. Dawkins, ἔνθ᾿ ἀν. 75 κἑξ. D. Oekonomid., Lautlehre 118 Α. Τσοπανάκ., ἔνθ᾿ ἀν., 27 Σ. Καρατζ., Ὑποκορ. Κύμ., 45 κἑξ. G. Rohlfs, ἔνθ᾿ ἀν., 51. Τὸ φαινόμενον ἤδη ἐν παπύροις τοῦ 5ου μ.Χ. αἰ. Βλ. Preisigke- Bilabel, Sammelbuch griech. Urkund. Aegypt. 3 (1929), 7033, 40, 43 - 44 («λινούγιˬα ἀνδρικὰ δύο... λινούγιˬα παρακαύδωτα καινούργια τρία… λινούγιˬα ἄλλα μαλλωτὰ δύο»), καὶ μεσν., ἰδ. Χρον. Μορ., στ. 1041 (ἔκδ. Schmitt «Ἅρματα εἴχασιν καλά, γιˬαρίκιˬα ἐφοροῦσαν»)· β) εἰς ζ : διˬάβολος > ζάολος, διˬάζω > ζάζω, διˬαλέγω > ζαλέχου, δυˬὸ > ζό. Πβ. Χ. Παντελίδ., ἔνθ᾿ ἀν., 38 R. Dawkins, ἔνθ᾿ ἀν., 76 Θ. Κωστάκ., ἔνθ᾿ ἀν., 50 Α. Μπούτουρ., Ἀγωγὴ 1,6. Ἡ τροπὴ αὕτη τοῦ δ τελεῖται κατ᾿ ἐπέκτασιν καὶ πρὸ τῶν ἀνοικτῶν φωνηέντων δαυλὸς > ζαυλός, δάγκωμα > ζάγκωμα, δοντάγρα > ζοντάγρα, δέρνω > ζέρνω. Πβ. Χ. Παντελίδ., ἔνθ᾿ ἀν., 38 Α. Μπούτουρ., ἔνθ᾿ ἀν., 7 .γ) εἰς τζ: διˬάβολος > τζάβολος, διάκονος > τζάκουος, διάστενο > τζάστενο. Πβ. K. Foy, Lauts. griech. Vulgärspr., 55. 5) Τρέπεται διαλεκτικῶς εἰς τούς συγγενεῖς φθόγγους: α) θ: ἀκρίδα > ἀκρίθα, καλαπόδι > καλαπόθι, λαμπάδες > λαμπάθες, συνείδησις > συνείθηση Πβ. Γ. Χατζιδ., ΜΝΕ 2, 421 K. Dieterich, ἔνθ᾿ ἀν., 77 Χ. Παντελίδ., ἔνθ᾿ ἀν., 38. Τὴν αὑτὴν τροπὴν ὑφίσταται καί εἰς τὰ βόρ. ἰδιώμ., ὅταν εὑρίσκεται πρὸ ἀποβαλλομένου ι: βόιδι > βόιθ᾿, δικέλλι > θ᾿κέ᾿, δικράνι > θ᾿κρά᾿, λουλούδι > λουλούθ᾿, σκιάδι > σιˬάθ᾿. Πβ. Ἄνθ. Παπαδόπ., ἔνθ᾿ ἀν., 45 R. Dawkins, ἔνθ᾿ ἀν., 91. β) διὰ τοῦ θ εἰς φ: δικέλλι > θ᾿κέ᾿ > φ᾿κέ᾿, δικώλι > θ᾿κού᾿ > φ᾿κού.᾿ Πβ. Ἄνθ. Παπαδόπ., ἔνθ᾿ ἀν., 45. γ) εἰς τ: ἀπίδι > ἀπίτ᾿, καρύδι > καρύτ᾿, ραδίκιˬα > ρατίκιˬα, λειχούδης > λειχούτης. Πβ. Ἄνθ. Παπαδόπ., ἔνθ᾿ ἀν., 45, R. Dawkins, ἔνθ᾿ ἀν., 92 Α. Τσοπανάκ., ἔνθ᾿ ἀν., 105. δ) εἰς λ: δακτύλιˬα > λαχτύλε, δεκανίκι > λεκανίκι, δίψα > λίψα, δυˬόσμος > λυˬόσμος. Πβ. Ν. Ἀνδριώτ., Ἰδιωμ. Φαράσ., 17. 38, 69 Α. Τζάρτζαν., Θεσσαλ. διαλ., 38. ε) εἰς ρ: ἀχτίδα >, χκίρα, βόδι > βόρ᾿, δαμαλίδι > ἀλαμαλίρ᾿, δέκα > ρέκ᾿, δώδεκα > ρώρεκα, ἔδωκα > ᾿ράκα. Πβ. R. Dawkins, ἔνθ᾿ ἀν., 44, 76, G. Blanken, Cargèse, 74 Θ. Κωστάκ., ἔνθ᾿ ἀν., 43. στ) εἰς χ πρὸ ἀποβαλλομένου ι: ἀπίδι > ἀπίχ᾿, πηγάδι > πεγάχ᾿, φίδι > φίχ᾿. Πβ. R. Dawkins, ἔνθ᾿ ἀν., 92. 6) Εἰς τὰ συμφωνικὰ συμπλέγματα βδ, γδ, ρδ τὸ δ μετὰ τοῦ συνοδεύοντος αὐτὸ συμφώνου τρέπονται δι᾿ ἀνομοίωσιν εἰς ἄηχα: βδέλλα > ἀβτέλλα > ἀφτέλλα, ἑβδομήντα > ἑβτομήντα > ἑφτομήντα, γδύνω > γτύν-νω > χτύν-νω, πέρδικα > πέρτικα, ἀμύγδαλον > ἀμύχταλο, σκόρδο > σκόρτο. Πβ. K. Dieterich, ἔνθ᾿ ἀν., 79 Χ. Παντελίδ., ἔνθ᾿ ἀν., 44 Σ. Μενάρδ, Ἀθηνᾶ 6 (1894), 158 Α. Τσοπανάκ., ἔνθ᾿ ἀν., 116 A. Tsopanak., Λεξικογρ. Δελτ. 10 (1963), 61 κἑξ. 7) Εὑρισκόμενον πρὸ τοῦ ρ τρέπεται ἐξ ἐπιδράσεως τούτου εἰς τ: ἱδρώνω > τρών-νω, ἀδρὸς > ἀτέ, δρῦς > τσούα. Πβ. G. Rohlfs, ἔνθ᾿ ἀν., 76 Θ. Κωστάκ., ἔνθ᾿ ἀν., 50. 8) Ἐναλλάσσεται διαλεκτικῶς πρὸς τὰ σύμφωνα α) τὸ β: δάκρυο > βάκρυο, δαχτυλίδι > βαχτυλί, δίσεκτος > βίσεχτος, δουλε͜ιὰ > βουλε͜ιά. Πβ. Ν. Ἀνδριώτ., ἔνθ᾿ ἀν., 29 A. Tsopanak., ἔνθ᾿ ἀν., 96. β) τὸ γ: ἀγανάχτηση > δανάχτηση, γέφυρα > δέφυρα͵ γῦπας > δῦπας, πυρρόγη > φυρρόδη, ὑγειονόμος > δε͜ιονόμος. Πβ. D. Oekonomid, ἔνθ᾿ ἀν., 61, Γ. Χατζιδ., ΜΝΕ 2, 421 Χ. Παντελίδ., ἔνθ᾿ ἀν., 37 A. Tsopanak. ἔνθ᾿ ἀν., 95 κἑξ. γ) τὸ ζ: ζέστα > δέστα, ζεστὸν > δεστόν. Πβ. D. Oekonomid., ἔνθ᾿ ἀν., 61. δ) τὸ θ: θησαυρὸς > δησαυρός, θυγατέρα > δυχατέρα, θε͜ιάφι > δε͜ιάφι, θε͜ιὸς > δε͜ιός, θλίψη > δλίψη. Πβ. K. Dieterich, ἔνθ᾿ ἀν., 77, K. Foy, ἔνθ᾿ ἀν., 16 D. Oekonomid, ἔνθ᾿ ἀν., 61 Β. Φάβη, Ἀθηνᾶ 42 (1930), 248 A. Tsopanak., ἔνθ᾿ ἀν., 106. 9) Προέρχεται α) ἐκ τοῦ φθόγγου d, συνήθως πρὸ τοῦ ιˬ: ἀγνάντιˬα > ἀγνάδιˬα, δόντιˬα > δόδιˬα, κουβεντιˬάζω > κουβεδιˬάζω, σύντεκνος > σύδεκνος. Πβ. Ἄνθ. Παπαδόπ., ἔνθ᾿ ἀν., 42 Α. Τζάρτζαν., ἔνθ᾿ ἀν., 39 Δ. Οἰκονομίδ., Ἀθηνᾶ 56 (1952), 224. β) ἐκ τοῦ φθόγγου τ: τοξάρι > δοξάρι, τετάρτη > τετράδη, συνηθέστερον πρὸ τοῦ ι: νοτιˬὰ > νοδιˬά, στρατιˬώτης > στραδιˬώτης, σπίτιˬα > σπίδιˬα, φυτε͜ιὰ > φυδε͜ιά, φωτιˬὰ > φωδιˬά Πβ. K. Dieterich, ἔνθ᾿ ἀν., 77 Χ. Παντελίδ., ἔνθ᾿ ἀν., 9 Α. Καραναστ., ἔνθ᾿ ἀν., 58. γ) Ἐξ ἀφομοιώσεως πρὸς αὐτὸ τοῦ ν ἐν μέσῳ λέξεως ἢ ἐν ἀρχῇ ἐν συνεκφορᾷ: συνδαυλίζω > συδ-δαυλίζω, τὸν δάσκαλο > τὸδ-δάσκαλο, δὲν δουλεύω > ᾿ὲδ-δουλεύγκω. Πβ. K. Dieterich, ἔνθ᾿ ἀν., 83 Χ. Παντελίδ., ἔνθ᾿ ἀν., 48 A. Tsopanak. ἔνθ᾿ ἀν., 126 Α. Καραναστ., ἔνθ᾿ ἀν., 66. 10) Ἀναπτὺσσεται ἐν μέσῳ λέξεως ἐκ ψευδοῦς ἀποκαταστάσεως εἰς ὅσα ἰδιώματα τοῦτο ἐκπίπτει μεταξὺ φωνηέντων εὑρισκόμενον: ἀέρι > ἀδέρι, σῶος > σῶδος. Πβ. A. Tsopȧnak., ἔνθ᾿ ἀν., 92.
Creative Commons
Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές - CC BY-NC-SA
