Ξεφύλλισμα pdfἀφεντιˬά
Ενότητα:
Διαλεκτικό υλικό των εκδεδομένων τόμων του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσης της Ακαδημίας Αθηνών
Λήμμα
ἀφεντιˬά
Τύπος
Λήμμα
Μέρος του λόγου
Ουσιαστικό
Γένος
Θηλυκό
Τυπολογία
ἀφεντιˬά ἡ, αὐτεντία Ἀπουλ. (Καλημ.) ἀντευτία Ἀπουλ. (Τσολλῖν.) ἀστεντία Καλαβρ. (Μπόβ.) ἀφεντία Ἤπ. (Ἀρτ.) Κορσ. Πόντ. (Κερασ. Τραπ. Χαλδ.) Χίος κ.ἀ. ἀφεdία Κύθηρ. Πελοπν. (Μάν.) κ.ἀ. ἀφεντέα Πελοπν. (Λεῦκτρ) ἀφεντιˬά σύνηθ. ἀφιντιˬὰ βόρ. ἰδιώμ. ἀφινδιˬὰ Θεσσ. ἀφεdιˬὰ πολλαχ ἀφιdιˬὰ πολλαχ. βορ. ἰδιωμ. ἀφεδιˬὰ Βιθυν. Θήρ. (Οἴα) Κρήτ. Μῆλ. Νάξ. (Ἀπύρανθ.) ἀφεγκίˬα Τσακων. ἀφεγκιˬὰ Κύπρ.
Ετυμολογία
Τὸ μεσν. οὐσ. ἀφεντιˬά, ὃ ἐκ τοῦ μεταγν. αὐθεντία. Καὶ ὁ τύπ. ἀφεντία μεσν. Ἰδ. Μαχαιρ. 1, 320 (ἔκδ. RDawkins) «διὰ τοῦτον ἡ ἀφεντιά σου πέμπε γραφὲς εἰς τὴν ἀφεντίαν τῆς Γένουβας».
Σημασιολογία
1) Ἐξουσία, ἀρχὴ πολλαχ. καὶ Πόντ. (Κερασ. Τραπ. Χαλδ.): Φρ. Ἀπὸ Θεοῦ καὶ ἀφεντίας (ἐξ ἀνωτέρας βίας. Περὶ τῆς φρ., ἥτις καὶ ἐν ἐγγράφῳ Ζακύνθου τοῦ ἔτους 1594 «ἐβγάνοντας ἀπὸ Θεοῦ καὶ ἀφεντίας» πβ. ΝΠολίτ. Παροιμ 2, 674) Ζάκ. Ἀποὺ Θιοῦ κι ἀπ’ ἀφιντιᾶς Λυκ. (Λιβύσσ.) Ὅξω ἀπὸ Θεοῦ κιˬ ἀπ’ ἀφεντιˬά (ἐκτὸς ὐπερτέρας βίας, ἐκτὸς ἀνυπερβλήτου κωλύματος) Ἤπ. Ὅξω ἀπὸ Θεὸ κιˬ ἀπ’ ἀφεντιˬά (συνών. τῇ προηγουμένῃ) Πελοπν. (Μεσσ.) || Ἄσμ. ᾽Αιλλοὶ ’ς ἐμᾶς κιˬ ἄι βάι ᾽ς ἐμᾶς, ’πάρθεν ἡ ἀφεντία Κερασ. Τραπ. Χαλδ. Ἡ σημ. καὶ μεσν. β) Ἐξουσία δικαστικὴ Κρήτ. Κάρπ. (Ἔλυμπ.) κ.ἀ.: ᾌσμ. Γιˬὰ τὸ Μανόηλη θὰ σᾶς πῶ τὸν Ἁγιˬαποστολίτη ποῦ τὸν γυρεύγ’ ἡ ἀφεδιˬὰ νὰ τὸν ἀναρωτήξῃ Κρήτ. Καλὲ, ᾽ὲν τἀ ᾽αρέθηκεν ἡ Μαρουδιˬὰ τὰ πάθη, πωρνὸ βραδὺ ᾽ς τὴν ἀφεντιˬά ν᾿ ἀνεοκατεαίν-νῃ; Ἔλυμπ. 2) Φυλακή, δεσμωτήριον Ἀθῆν. Κέρκ. Κύθηρ. Πελοπν. (Αἴγ.) κ.ἀ.: Φρ. Ποῦ νὰ σὲ φάῃ ἡ ἀφεdία! Κύθηρ. Ἀφεντιˬὰ καὶ τράγε͜ια ψώρα! (ἀπάντησις ὠργισμένου κυρίου πρὸς ὑπηρέτην ἀποκαλοῦντα αὐτὸν ἀφέντην) Ἀθῆν. Πελοπν. (Αἴγ.) || ᾎσμ. Πῆραν τὰ χρέγηˬα τὰ προικιˬὰ κ᾽ ἡ ἀφεντιˬά τὰ πλούτη Κέρκ. Ἡ σημ. καὶ μεσν. Ἰδ. Σαχλίκ. Γραφαὶ καὶ στίχοι στ. 71 (ἔκδ. GWagner σ. 65) «κ᾿ ἐβάλαν τους ’ς τὴν ἀφεντιὰν κ᾽ ἐσύρασιν τὴν πίσσαν». 3) Κυριότης κτήματος γεωργικοῦ κατ᾽ ἀντίθεσιν πρὸς τοὺς κόπους, τὴν καλλιέργειαν Κεφαλλ.: Ὁ δεῖνα ἔχει τὴν ἀφεdιˬὰ κ᾿ ἐγὼ ἔχω τοὺς κόπους. 4) Τὸ ἐκ τῶν εἰσοδημάτων μερίδιον τοῦ ἰδιοκτήτου τοῦ κτήματος ἀνερχόμενον εἰς τὰ 2/5 ἢ 3/5 κατὰ τὴν συμφωνίαν Κεφαλλ. 5) Ἡ τάξις τῶν ἀρχόντων Κρήτ. (Βιάνν.) κ.ἀ. Συνων ἀρχοντικὸ (ἰδ. ἀρχοντικὸς Β3). 6) Πλοῦτος Λεξ. Δημητρ. Συνών. ἀφέντεμα 2, βιˬός. 7) Σεμνότης, χάρις, εὐγένεια τρόπων πολλαχ.: Ἔχει ἀφεντιά ἀπάνω του. Συνών. ἀρχονταρίκι 4, ἀρχοντιˬὰ Α4. 8) Μετὰ γενικῆς τῆς προσωπικῆς ἀντωνυμίας συνήθως β΄ καὶ γ΄ προσώπου τίθεται ἀντὶ αὐτῆς τῆς ἀντωνυμίας σὺ καὶ αὐτὸς ὡς φιλοφρονητικὴ προσφώνησις ἢ χάριν ἐμφάσεως (ἰδ. ΓΧατζιδ. ἐν Ἐπετ. Φιλοσ. Σχολ. Πανεπ. Θεσσαλον. 1 <1927/31>) κοιν. καὶ Ἀπουλ. (Καλημ. Τσολλῖν.) Καλαβρ. (Μπόβ.) Τσακων.: Ἡ ἀφεντιˬά του τό ᾽καμε. Εἶναι δουλε͜ιὰ τῆς ἀφεντιˬᾶς σου (ἰδική σου). Ἡ ἀφεντιˬά σας πῶς λέτε νὰ γίνῃ; Τὸ θέλει ἡ ἀφεντιˬά του. Καληνύχτα-καλησπέρα τῆς ἀφεντιˬᾶς σας κοιν. Ἡ --ἀφεδιˬά σου μοῦ τό ᾽πε; Κρήτ. Κάτσε ἡ ἀφεντιˬά σου Πελοπν. (Καλάβρυτ.) Ἡ ἀντευτία σου -σα κττ. Τσολλῖν. Ἀστεντία σα Μπόβ. Ἑ αὐτεντία του ᾿ὲ τέλει Καλημ. Εὐχαριστοῦ τὴν ἀφεγκία ντι (τὴν ἀφεντιά σου) Τσακων. Ἀστεϊσμοῦ χάριν λέγεται καὶ ἐπὶ τοῦ α΄ προσώπου: Ἡ ἀφεντιˬά μου κοιν. || Φρ. ’Σ τὴν ἀφεδιˬά σου! (ἐνν. πίνω, οὕτω λέγει ὁ πίνων ἐν συμποσίῳ πρὸς τὸν μέλλοντα νὰ διαδεχθῇ αὐτὸν εἰς τὴν πόσιν) Κρήτ. Ζωὴ ’ς τὴν ἀφεντιˬά σου! (εὐχὴ) Πελοπν. (Ἀνδρίτσ.) || Γνωμ. Κάλλιˬο νά 'χ’ ἡ ἀφεντιά σου | παρὰ νά ’χουν τὰ παιδιˬά σου Αἴγιν. Ἅμα ἔχου dὰ παιδιˬά μου, δὲ θενά ᾽χῃ ἡ ἀφεδιˬά μου, τσαὶ σὰν ἔχῃ ἡ ἀφεδιˬά μου, θά ᾿χουνε τσαὶ τὰ παιδιˬά μου Θήο. (Οἴα) || ᾌσμ. Ἂ μ' ἀγαπᾷς, πουλλάκι μου, ρώτηξε τὴ gαρδιˬά σου κι ἂ μ’ ἀγαπᾷς κ’ ἐγὼ ἀγαπῶ σένα τὴν ἀφεδιˬά σου Κρήτ. Μάννα μου, ᾿ς τὴν αὐλούδαν σου ἔ-εις χρουσῆν μηλεˬούδαν ταὶ κάμνει μῆλα κότινα σὰν ταὶ τὴν ἀφεγκιˬάν σου Κύπρ Ἡ χρῆσις καὶ μεσν. Ἰδ. Συναξάρ. γαδάρ. στ. 360 (ἔκδ. GWagner σ. 122) «ἀφέντη μου κὺρ σύντεκνε, νὰ πῶ τὴν ἀφεντιά σου». Πβ. καὶ Εὐσταθ. Opusc. 322,58 «ἀλλὰ τί τούτου μέλον τῇ αὐθεντίᾳ σου;» Συνών. φρ. τοῦ λόγου σου (ἰδ. λόγος).
Creative Commons
Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές - CC BY-NC-SA
