Ξεφύλλισμα pdfἀθέρας
Ενότητα:
Διαλεκτικό υλικό των εκδεδομένων τόμων του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσης της Ακαδημίας Αθηνών
Λήμμα
ἀθέρας
Τύπος
Λήμμα
Μέρος του λόγου
Ουσιαστικό
Γένος
Αρσενικό
Τυπολογία
ἀθέρας ὁ, κοιν. Καππ. (Σινασσ.) ἀθ-θέρας Εὔβ. (᾿Οξύλιθ.) ἐθέρας Ἰκαρ. Κρήτ. Κύπρ. κ.ἀ. ἀθίας Σαμοθρ. ἀθέρα ἡ, Βιθυν. Θρᾴκ. (Σηλυβρ.) Καλαβρ. (Χωρίο Ροχούδ.) Κάρπ. Μακεδ. (Καστορ.) Μεγίστ. Πελοπν. (᾿Αρκαδ. Λάστ.) Πόντ. (᾽Αμισ. Κοτύωρ. Ὄφ. Σάντ. Τραπ. Χαλδ. κ.ἀ.) Ρόδ. Σύμ. κ.ἀ. -Λεξ. Λάουνδ. ἀθ-θέρα Κάρπ. Χίος κ.ἀ. ἀτέρα ᾿Απουλ. ἀφέρα Πόντ. ('Αμισ.) ἐθέρα Κύπρ.
Ετυμολογία
᾿Εκ τοῦ ἀρχ. οὐσ. ἀθήρ.
Σημασιολογία
Α) Κυριολ. 1) Ὁ ἀθὴρ τοῦ στάχυος κοιν.: Ὁ γάδαρος ἐκατάπκεν τὴν ἀθέραν τοῦ κλιθ-θαρκοῦ ταὶ βέχ-χει Κύπρ. Τὸ σιτάριν, ἄν δὲν μαυρίσῃ ἡ ἀθέρα του, ᾽ὲν ᾿ριμανίσκει (ὡριμάζει) αὐτόθ. Συνών. ἀγάνα (Ι) 1, ἄγανο 1 β) Τὸ λεπτότατον καὶ βελονοειδὲς ὀστοῦν ἰχθύος Κάρπ. Ρόδ.: ’Εκατάπιεν μιὰν ἀθέραν τοῦ ψαριˬοῦ Ρόδ. Συνών. ἀγάνα (Ι) 2, ἄγανο 2. γ) Τὸ ἀναπηνιζόμενον νῆμα τοῦ κουκουλλίου ᾿Αθῆν. δ) Ἡ ἐκ τῶν σταχύων κόνις, ἄχνη τῶν σιτηρῶν Κύπρ.: Κοίνισ’ τό σιτάριν νὰ βκῇ ὁ ἀθέρας του. Συνών. ἄχνη. ε) Στάχυς Κάρπ. Κύπρ. 2) Ἡ ἀκμὴ παντὸς τέμνοντος ὀργάνου, οἷον μαχαίρας, ξυραφίου κττ. Εὔβ. (Κύμ.) Ἤπ. Θρᾴκ. (Μάδυτ. Σαρεκκλ.) Κρήτ. Κύθηρ. Κύπρ. Κῶς Μακεδ. Πελοπν. (᾿Αρκαδ.) Πόντ. (Ὄφ.) Προπ. (Κύζ.) Ρόδ. Σαλαμ. Σάμ. Σκόπ. Σῦρ. (Ἑρμούπ.) Χίος κ.ἀ.: Ὁ ἀθέρας τοῦ μαχαιριˬοῦ εἶναι χαλασμένος πολλαχ. Ἡ ἀθέρα τοῦ μαχαιριοῦ ἐλύγισε Ρόδ. Θὰ στομώσῃ ἡ ἀθέρα τοῦ φίλου (μαχαίρας βυρσοδεψικῆς) Ἑρμούπ. Ἐπόστρεψεν ἡ ἀθέρα τοῦ μααιρκοῦ τ’ ᾽ὲν κόβκει Κύπρ. Ἡ ἀθέρα τῆ σπαθί’ Ὄφ. || Φρ. Κόβει σὰν ἀθέρα ἡ γλῶσσά του (εἶναι εὐφραδὴς) ᾿Αρκαδ. Ἀθέρα πάει ἡ γλῶσσά του (συνών. τῇ προηγουμένῃ) αὐτόθ. ᾿Αθέρας εἶναι (ἐπιτηδειότατος) Κύμ. β) Ἡ τέμνουσα τῶν δοκῶν γωνία Θρᾴκ. (Σαρεκκλ.) γ) Ἡ τραχύτης τῆς ἀκμῆς τοῦ ξυραφίου, ὅταν τοῦτο ἀκονηθῇ ἐπὶ τοῦ τροχοῦ (οὕτω ἠκονημένον τὸ ξυράφιον ἐρεθίζει τὸ δέρμα, οἱ δὲ κουρεῖς ἀπαλύνουν αὐτὸ ἐπὶ τῆς ἀκόνης ἢ ἐπὶ λωρίου) κοιν.: Τὸ ξυράφι ἔχει ἀθέρα καὶ δὲν κόβει. Κοίταξε νὰ ρίξῃς τὸν ἀθέρα. Ὁ τροχὸς ἀφίνει ἀθέρα κοιν. Τὸ ξουράφιν μου ἔν᾽ νωστοακονημένον τ’ ἔει πολλὴν ἀθέραν (νωστοακονημένον=νεωστὶ ἀκονημένον) Κύπρ. δ) Φλεγμονὴ πληγῆς, πύρωσις Πόντ. (Κοτύωρ. Ὄφ. Τραπ. Χαλδ. κ.ἀ.): Ἡ γερά μου ἔ’ ἀθέρα (γερὰ=πληγὴ) Ὄφ. Ψέσον ἕναν κρομμύδ’ ᾿ς σὴν χόβολην ἀφκὰ καὶ βάλεν ἀ ἀπάν’ ’ς σὴν γερὰν νὰ παίρ’ τὴν ἀθέραν Κοτύωρ. ε) Οἴδημα τῶν χειρῶν καὶ τοῦ σώματος τῶν ἀνθρώπων τῶν κατεργαζομένων χλωροὺς καλάμους (πιθανώτατα προερχόμενον ἐξ ἐρεθισμοῦ τοῦ ἀθέρος τῶν φύλλων τῶν καλάμων) Στερελλ. (Μεσολόγγ.) ς) Σχισμὴ Μακεδ. (Γκιουβ.): Ἄνοιξε μὲ τὸ μαχαίρι ἀθέρα κ᾽ ἔγλεπε τὴ γυναῖκα τοῦ μπέη ποῦ πήγαινε μὲ τὸν ξένο (ἐκ παραμυθ.) 3) Ἡ ἀνωτάτη ἐπιφάνεια, ἡ κορυφὴ ᾿Ικαρ Κρήτ. Κύπρ.: Ἐκάην ἡ ἀθέρα τοῦ προσώπου μου ὅσον νὰ πυρώσω, τόν φοῦρνον Κύπρ. 4) Τὸ λεπτότερον καὶ ἐκλεκτότερον μέρος πράγματός τινος Ἄθ. Βιθυν. Ἤπ. Θρᾴκ. (Σαρεκκλ. κ.ἀ.) Καππ. (Σινασσ) Κύπρ. Κῶς Λυκ. (Λιβύσσ.) Μακεδ. Μέγαρ. Μεγίστ. Πελοπν. (Γορτυν. κ.ἀ.) Ρόδ. Σάμ. κ.ἀ.: Πήραμι τοὺν ἀθέρα ἀπ’ τ’ ἀλεύρ’ Σάμ. Νὰ μοῦ βάλῃς καλὸ λάδι. -Ἀθέρα σοῦ ’δωσα! Ἄθ. Μωρέ, θὰ σοῦ δώσω τὸν ἀθέρα τοῦ σταφυλιˬοῦ μου μὲ ἕξι δραμὲς μονάχα ! Μέγαρ. Σιτάρ’ ἀθέρας (σῖτος ἄριστος) Ἤπ. Σὲ δίνω τὸν ἀθέρα τῆ τυριˬοῦ Σαρεκκλ. Βούτυρος ἀθέρας πρᾶμα! αὐτόθ. || Γνωμ. Ὅποιος διαλέγει τὸν ἀθέρα, | παίρνει τὴν κακή του μέρα (ὁ λεπτολογῶν καὶ μὴ ἀποφασίζων συνήθως ἕνεκα τῆς χρονοτριβῆς ταύτης ἀποτυγχάνει κατὰ τὰς ἐπιχειρήσεις του) Γορτυν. κ.ἀ. β) Τὸ λεπτότατον ἄλευρον Θρᾴκ. Μακεδ. Προπ (Κύζ.) Β) Μεταφ. 1) Ὁ ἀφρός, τὸ ἄνθος, ἐπὶ ἀνθρώπου διὰ τὴν καλλονὴν ἢ τὴν ἀρετὴν διακρινομένου Ἤπ. Θρᾴκ.(Σαρεκκλ.) κ.ἀ. -Μποὲμ ᾽Αγριολούλ. 56: Παρθένες πεντάμορφες καὶ ἄγγιχτες σὰ λουλούδιˬα τοῦ βουνοῦ, ὁ ἀφρὸς καὶ ὁ ἀθέρας τῆς ὀμορφιˬᾶς καὶ τῆς παρθενιˬᾶς Μποὲμ ἔνθ᾽ ἀν.: Χάθ’κε ἡ ἀθέρας τῆ μαχαλᾶ (ἀπέθανε ὁ καλύτερος τῆς συνοικίας) Σαρεκκλ. || ᾎσμ. Κούνιˬα, κούνα τὸν ἀθέρα, τὴν καλή μου θυγατέρα, κούνιˬα, κούνα τὸ ἀρνάκι, τὸ γλυκό μου τὸ ἀρνάκι (βαυκάλ.) Ἤπ. 2) ’Ερεθισμός, ὀργή, θυμὸς Πόντ (Σάντ.): ᾿Αφ᾿σ᾿ ἀτον, ἀθέραν ἔ’ (ἄφησέ τον, εἶναι εἰς τὸν θυμόν του). 3) ’Επίδρασις, δύναμις Πόντ. (Οἰν.) Ἡ λ. καὶ ὡς τοπων. Ζάκ. ᾿Ικαρ. Κεφαλλ. Ρόδ.
Creative Commons
Αναφορά Δημιουργού - Μη Εμπορική Χρήση - Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές - CC BY-NC-SA
