Η Επτανησιακή σχολή: λογοτεχνία, ζωγραφική

Επιμέλεια:  Ιωάννα Τριπουλά 

Με τον όρο Επτανησιακή σχολή αποδίδεται η πολιτιστική και πνευματική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε στα Επτάνησα κατά το 18ο και 19ο αιώνα. Η ενετική κατοχή (1238-1797) είχε ως αποτέλεσμα την εξοικείωση των Επτανησίων με τον ιταλικό πολιτισμό, ενώ η προσάρτηση των Επτανήσων στη Γαλλική Αυτοκρατορία (1797-1799) ευνόησε την επαφή με τις ιδέες του Γαλλικού Διαφωτισμού. Με τη Συνθήκη των Παρισίων (05 Νοεμβρίου 1815) τα Επτάνησα αναγνωρίστηκαν ως «ενιαίον κράτος ελεύθερον και ανεξάρτητον» με την επωνυμία «Ηνωμέναι Πολιτείαι των Ιόνιων Νήσων» (Ιόνιον ή Ιονικόν Κράτος), με έδρα την Κέρκυρα και υπό την προστασία της Μεγάλης Βρετανίας. Οι ιδεολογικές, πολιτισμικές, οικονομικές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες διαμόρφωσαν συνθήκες γόνιμες για την ανάπτυξη των γραμμάτων και των τεχνών.

                                                                                                                     Ι. Λογοτεχνία
Σε γενικές γραμμές η λογοτεχνική παραγωγή των Επτανησίων περιλαμβάνει το σολωμικό έργο, το έργο των λογίων που έγραψαν υιοθετώντας τις αρχές του, αλλά επίσης και το έργο όσων έγραψαν πριν από το Σολωμό, μετά από αυτόν ή ακόμη και ανεξάρτητα από αυτόν. Έτσι, προκύπτουν τέσσερις μεγάλες ομάδες, οι προ-σολωμικοί, οι σολωμικοί, οι μετασολωμικοί και οι επίγονοι.

Στους προ-σολωμικούς (περ. 1750 – 1820) συγκαταλέγονται οι Στέφανος Ξανθόπουλος, Νικόλαος Λογοθέτης - Γούλιαρης, Νικόλαος Κουτούζης και Αντώνιος Μαρτελάος. Ο Διονύσιος Σολωμός επεχείρησε συνειδητά, όπως φαίνεται μέσα από τα αυτόγραφα τετράδια, να συγκεράσει το νεοκλασικισμό με το ρομαντισμό, διαμορφώνοντας έναν μεικτό γνήσιο τρόπο, προώθησε την ιδέα για μια άρτια λογοτεχνική γλώσσα και διεύρυνε τη θεματική των Επτανήσιων ποιητών από την πατρίδα, τη θρησκεία και τον έρωτα, στη διαμόρφωση θεματικών ζευγών (ελευθερία – φύση, θρησκεία – θάνατος, έρωτας – θάνατος). Στον κύκλο του Σολωμού (περ.1820 – 1870) ανήκουν οι Αντώνιος Μάτεσης, Γεώργιος Τερτσέτης, Ιούλιος Τυπάλδος, Γεράσιμος Μαρκοράς και Ιάκωβος Πολυλάς. Το πρότυπό τους ακολούθησαν ο Στυλιανός Χρυσομάλλης, ο Γεώργιος Καλοσγούρος και ο Νίκος Κογεβίνας, οι κυριότεροι μετασολωμικοί (1850 – 1900). Η συμβολή τους στη Σχολή συνίσταται κυρίως στην αύξηση των μεταφράσεων και κριτικών δοκιμίων. Παράλληλα με τους σολωμικούς δραστηριοποιούνται ο Ανδρέας Κάλβος, ο Ανδρέας Λασκαράτος και ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, έκαστος εκ των οποίων αναπτύσσει τη δική του λογοτεχνική φυσιογνωμία σε επίπεδο γλώσσας, μορφολογίας, τεχνοτροπίας και θεματικής.

Έτσι, παρά την εξαιρετική πολυμορφία που χαρακτηρίζει συνολικά το έργο των Επτανησίων λογοτεχνών, υπάρχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, τα οποία επιτρέπουν την ένταξή τους σε μια Σχολή. Σε επίπεδο τεχνοτροπίας επιχειρείται ο συνδυασμός των κανόνων του νεοκλασικισμού με στοιχεία του ρομαντισμού. Στη θεματική απαντώνται ζητήματα του συλλογικού βίου (πχ η ιστορία της πατρίδας και ο αγώνας για απελευθέρωση), δίπλα σε άλλα του ιδιωτικού (πχ ο έρωτας, η σάτιρα). Μορφολογικά συνυπάρχουν ποιήματα επικολυρικά και εκτενή με σύντομα λυρικά, όπως και η ιταλική μετρική με τον ελληνικό δεκαπεντασύλλαβο της δημοτικής και της κρητικής ποίησης. Στη γλώσσα η λόγια συναντά εκείνη του λαού, με απώτερο στόχο τη δημιουργία μιας γλώσσας λογοτεχνικής υψηλού επιπέδου, ικανής ωστόσο να αγγίζει τα ευρεία στρώματα του λαού.

                                                                                                                   ΙΙ. Ζωγραφική 
Η Επτανησιακή ζωγραφική είχε αναπτυχθεί ήδη από τον 16ο και 17ο αιώνα, μέσα από το έργο των Μιχαήλ Δαμασκηνού, Δημήτριου και Γεώργιου Μόσχου, Μανώλη και Κωνσταντίνου Τζάνε και Στέφανου Τσαγκαρόλου, οι οποίοι συγκροτούν την Κρητικο-ζακυνθινή Σχολή. Στα τέλη 17ου αι ξεχωρίζει ο Νικόλαος Δοξαράς, ενώ τον επόμενο αιώνα σημαδεύει με το έργο του ο Παναγιώτης Δοξαράς. Με αυτόν ουσιαστικά εγκαινιάζεται η Επτανησιακή Ζωγραφική, καθώς τόσο μέσα από το ζωγραφικό του έργο, όσο και μέσα από την πραγματεία του Περί ζωγραφίας (1726) σηματοδοτεί τη στροφή από τη βυζαντινή στη δυτική ζωγραφική. Ως θεωρητικός επίσης μετέφρασε έργα Αναγεννησιακών ζωγράφων όπως του Leonardo da Vinci, του Leon-Battista Alberti και του Andrea Pozzo. Το 18ο και 19ο αι η Επτανησιακή Σχολή στη ζωγραφική εκπροσωπήθηκε από το γιο του, Νικόλαο Δοξαρά, τον ζακυνθινό αγιογράφο Ιερώνυμο Στρατή Πλακωτό, τον κερκυραίο αγιογράφο Στέφανο Παζηγέτη, τους ζακυνθινούς ιερείς και προσωπογράφους Νικόλαο Κουτούζη και Νικόλαο Καντούνη, τον ζακυνθινό προσωπογράφο Διονύσιο Καλλυβωκά, τον Διονύσιο Τσόκο, κα. Η Επτανησιακή Σχολή στη ζωγραφική διέγραψε τα τελικά της στάδια το 19ο και 20ο αιώνα με τους Νικόλαο Ξυδιά Τυπάλδο, Σπυρίδωνα Προσαλέντη, Χαράλαμπο Παχή, οι οποίοι αφομοίωσαν επιρροές από σύγχρονά τους εικαστικά κινήματα.

Στο έργο όλων των Επτανησίων ζωγράφων, η απόκλιση από το βυζαντινό πρότυπο όσον αφορά τη θεματική φαίνεται στον τρόπο απόδοσης του θρησκευτικού στοιχείου, που αντιμετωπίζεται μέσα από μια ανθρωποκεντρική οπτική, ή / και συνδυάζεται με κοσμικά (τοπιογραφίες, προσωπογραφίες, κα). Έτσι, σημειώνεται σαφής στροφή στην κοσμική ζωή. Το είδος που κατεξοχήν αναπτύχθηκε υπήρξε η προσωπογραφία. Η άνθηση του είδους οφείλεται εν πολλοίς στην τάση προβολής της τάξης των ευγενών, αλλά και των νεόκοπων αστών, καθώς τα έργα αναδεικνύουν την κοινωνική θέση, τη μόρφωση, τον πλούτο και άλλα στοιχεία που προσδίδουν κύρος στους εικονιζόμενους, ενώ δευτερευόντως επιχειρούν την ψυχογράφησή τους. Άλλες θεματικές περιοχές των Επτανησίων ζωγράφων αφορούν ηθογραφικές σκηνές, τοπιογραφίες, νεκρές φύσεις, μυθολογικά και αλληγορικά θέματα, ακόμη και γυμνογραφίες.

Σε επίπεδο τεχνοτροπίας η ζωγραφική εγκαταλείπει – ήδη από την εποχή της κρητικο-ζακυνθινής Σχολής του 16ου και 17ου αιώνα – τα βυζαντινά πρότυπα και αφομοιώνει τα ιταλικά και κυρίως τις αρχές του μανιερισμού και του μπαρόκ, ενώ επιρροές ανιχνεύονται και από τη φλαμανδική ζωγραφική.

Εξίσου σημαντική υπήρξε η δυτική επίδραση και σε επίπεδο τεχνικής, αφού οι Επτανήσιοι εγκαταλείπουν τη βυζαντινή αυγοτέμπερα σε σανίδι και στρέφονται στην ελαιογραφία σε καμβά.

Βιβλιογραφία
Beaton R., Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία, Νεφέλη, Αθήνα, 1996.
Γαραντούδης Ευρ., Οι Επτανήσιοι και ο Σολωμός. Όψεις μιας σύνθετης σχέσης (1820-1950), Καστανιώτη, Αθήνα, 2001.
Δημαράς, Κ.Θ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, Γνώση, Αθήνα, 2000.
Λυδάκης Σ., Η Ιστορία της Νεοελληνικής Ζωγραφικής, τ.3, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1976.
Παπανικολάου, Μ., Η ελληνική τέχνη του 18ου και 19ου αιώνα,, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2005.
Πολίτης, Λ., Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1993.
Χαραλαμπίδης Α. Γ., Συμβολή στη μελέτη της Εφτανησιώτικης ζωγραφικής του 18ου και 19ου αιώνα, Ιωάννινα, 1978.