James Skene (1775-1864)

Επιμέλεια: Βασίλης Παπαδόπουλος

Ο James Skene γεννήθηκε το 1775 στο Rubislaw, κοντά στο Aberdeen της Σκωτίας. Σε ηλικία οκτώ ετών έχασε τον πατέρα του και εγκαταστάθηκε μαζί με τη μητέρα του και τα έξι αδέρφια του στο Εδιμβούργο. Το 1796 ταξίδεψε στη Γερμανία για να σπουδάσει νομικά. Την ίδια εποχή άρχισε η φιλία του με το ρομαντικό συγγραφέα Sir Walter Scott, με τον οποίο μοιράζονταν κοινά λογοτεχνικά ενδιαφέροντα και το πάθος τους για περιπλάνηση. Κατά τη διάρκεια των κοινών περιηγήσεών τους στη Σκωτία, ο Skene σχεδίασε τοπία και μεσαιωνικά κάστρα, τα οποία δημοσίευσε το 1829.

Το 1802 ξεκίνησε να ταξιδεύει στην Ευρώπη, όπου παρέμεινε αρκετά χρόνια. Οι εντυπώσεις του από τα ταξίδια αυτά δημοσιεύτηκαν σε μακροσκελή ημερολόγια, μαζί με πλήθος σχεδίων από τους τόπους που επισκέφθηκε. Με την επιστροφή του στη Σκωτία, το 1816, έγινε μέλος διαφόρων επιστημονικών και λογοτεχνικών εταιρειών, μεταξύ αυτών και της Βασιλικής Εταιρείας του Εδιμβούργου, όπου διετέλεσε για πολλά χρόνια επιμελητής της βιβλιοθήκης και του μουσείου της. Εντωμεταξύ, το 1806 παντρεύτηκε τη Jane Forbes, με την οποία απέκτησε τρεις γιους και τέσσερις κόρες.

Εξαιτίας προβλημάτων υγείας μελών της οικογένειάς του, ο Skene ταξίδεψε στην Ελλάδα και το 1838 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, σε μια βίλα που σχεδίασε ο ίδιος στην περιοχή των Αμπελοκήπων. Αφορμή για την μετακίνηση αυτή υπήρξε ο γάμος του γιου του Henry με μια νεαρή Αθηναία από την οικογένεια Ραγκαβή. Η οικογένεια Skene συμμετείχε ενεργά στην κοινωνική ζωή της νέας πρωτεύουσας, συχνάζοντας σε διπλωματικούς κύκλους αλλά και στο περιβάλλον του παλατιού.

Ο Skene, κατά την περίοδο παραμονής του στην Ελλάδα, περιηγήθηκε τη χώρα και κατέγραψε τις εντυπώσεις του σε 4000 περίπου σελίδες με ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις, ενώ φιλοτέχνησε πάνω από 500 σχέδια με ελληνικά τοπία και αρχαιότητες. Στο χειρόγραφο ημερολόγιό του που φυλάσσεται στην Ακαδημία Αθηνών, περιλαμβάνονται πολλά σχέδια με μολύβι, στα οποία αποδίδει με εξαιρετική απλότητα τοπία και μνημεία του ελληνικού χώρου.

Το 1844 επέστρεψε στην Αγγλία, όπου και πέθανε το 1864.

Βιβλιογραφία – δικτυογραφία:
Skene James, Τοπία και Μνημεία της Ελλάδος 1838-1845, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία, Αθήνα 1985.
Βιγγοπούλου, Ιόλη, SKENE, James. Μνημεία και τοπία της Ελλάδος, 1838 – 1845, Αθήνα, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, 1985, στο http://el.travelogues.gr/collection.php?view=76 
Wilson Bayne, Thomas, "Skene, James", Dictionary of National Biography, 1885-1900, Volume 52 (https://en.wikisource.org/wiki/Skene,_James_%28DNB00%29) 

Ταξιδιώτες και περιηγητική γραμματεία του ελληνικού χώρου κατά το α’ μισό του 19ου αιώνα

Ήδη από τον 15ο αιώνα, περιηγητές από όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης άρχισαν να επισκέπτονται συστηματικά τον ελληνικό χώρο, τμήμα τότε στο μεγαλύτερο μέρος του της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διαμορφώνοντας ένα σταθερό ταξιδιωτικό ρεύμα που μετέβαλλε τα χαρακτηριστικά του στην πορεία του χρόνου. Τα περιηγητικά κείμενα, καρπός των ταξιδιών αυτών, εντυπωσιάζουν τον μελετητή με τον πλούτο και την ευρύτητα του υλικού τους, στο οποίο συνυπάρχουν προσωπικές αντιλήψεις και εμπειρίες με θεωρητικές προσεγγίσεις, στερεότυπα και ιδεολογικές κρίσεις. Πέρα από την υποκειμενικότητα που συχνά εκφράζουν τα κείμενα αυτά, παραμένουν αναμφίβολα μια από τις σημαντικότερες πηγές ανασύνθεσης μιας ολόκληρης εποχής.

Μελετώντας την περιηγητική γραμματεία του ελληνικού χώρου, μπορούμε να ανιχνεύσουμε με ευκρίνεια την πορεία μετασχηματισμού της: από την πρώιμη εποχή του 15ου και 16ου αιώνα, όταν οι περιηγητές κινούνταν από απλή περιέργεια και συσσώρευαν στα κείμενά τους «ακατάστατα» τις εντυπώσεις και τις θεωρητικές γνώσεις τους, μέχρι το 18ο αιώνα, εποχή που χαρακτηρίζεται από την ξέφρενη αρχαιολατρία και την πίστη στην ανωτερότητα της γνώσης του Διαφωτισμού. Η είσοδος στο 19ο αιώνα σηματοδοτεί μια ποιοτική – ή και ποσοτική – αναβάθμιση στο εύρος του περιηγητικού ρεύματος. Επηρεασμένοι από την ανάπτυξη των επιστημών και το εγκυκλοπαιδικό πνεύμα, οι ταξιδιώτες άρχισαν να περιγράφουν πιο λεπτομερειακά και μεθοδικά το χώρο και τους ανθρώπους και να θέτουν πιο συγκεκριμένους επιστημονικούς στόχους, όπως η βοτανολογική μελέτη ή η ανακάλυψη αρχαιοτήτων. Η εξέλιξη αυτή προς μια περισσότερο «επιστημονική» μεθοδολογία οδήγησε στη σύνταξη έργων, τα οποία περιείχαν μεθοδικές παρατηρήσεις για το φυσικό και το ανθρώπινο περιβάλλον, συμβάλλοντας σημαντικά στη θεμελίωση τόσο των φυσικών, όσο και των εθνολογικών και ανθρωπολογικών επιστημών. Τα έργα αυτά πλαισιώνονταν από προσεγμένες απεικονίσεις του αρχαιολογικού και φυσικού τοπίου, αλλά και προσώπων και σκηνών από την καθημερινή ζωή.

Από τον ύστερο 18ο αιώνα άρχισαν σταδιακά να επικρατούν και περισσότερο λογοτεχνικές περιγραφές του ελληνικού χώρου, επηρεασμένες από τα ιδανικά του ρομαντισμού και του φιλελληνισμού της εποχής. Το αίτημα και ο αγώνας των Ελλήνων για εθνική ανεξαρτησία είχαν συγκινήσει πολλούς Ευρωπαίους, οι οποίοι επισκέπτονταν τις ελληνικές περιοχές, έχοντας ως στόχο να συνεισφέρουν οι ίδιοι στην επιτυχία του επαναστατικού εγχειρήματος. Ανάμεσα στους κορυφαίους φιλέλληνες που περιπλανήθηκαν στον ελληνικό χώρο στις αρχές του 19ου αιώνα συγκαταλέγονται ο Σατωβριάνδος και ο Βύρωνας, οι οποίοι, με τα φλογερά λογοτεχνικά κείμενά τους, συνέβαλαν στη μεταστροφή της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης υπέρ των Ελλήνων, ενώ ταυτόχρονα προέβαλαν μια μυθοποιημένη εικόνα της Ελλάδας, επηρεασμένη από τα ιδανικά του ρομαντισμού.

Η μεταβολή του πλαισίου εξουσίας – που προκάλεσαν τα γεγονότα της Επανάστασης – ανανέωσε το ενδιαφέρον των ταξιδιωτών για τον ελληνικό χώρο και ιδιαίτερα για το νέο κρατικό σχήμα του Ελληνικού Βασιλείου. Οι Ευρωπαίοι περιηγητές, που επισκέπτονταν την Αθήνα τα πρώτα χρόνια μετά την ανακήρυξή της σε πρωτεύουσα, παρέμεναν για μεγάλο διάστημα στην πόλη, συναναστρέφονταν με δημόσια πρόσωπα της αθηναϊκής κοινωνίας και πλούτιζαν τα ταξιδιωτικά χρονικά τους με ποικίλο υλικό – από σχέδια και πίνακες μέχρι ποιήματα και βιογραφίες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους περιηγητές φαίνεται να παρουσιάζουν πρόσωπα, όπως οι οπλαρχηγοί του Αγώνα και οι πολιτικές προσωπικότητες της εποχής, τα πορτρέτα των οποίων συχνά επιλέγονταν για να κοσμήσουν τις εκδόσεις τους· παράλληλα, την προσοχή τους συγκέντρωνε σε μεγάλο βαθμό ο νέος μονάρχης και το αυλικό περιβάλλον. Παρά το γεγονός ότι η μελέτη της αρχαίας ελληνικής τέχνης εξακολουθούσε να συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κορυφαίους στόχους των περιηγητών, από τα κείμενά τους δεν έλειπαν οι ηθογραφικές περιγραφές, τα δημογραφικά στοιχεία και οι αναφορές στον κοινωνικό περίγυρο και στην πολιτική και οικονομική κατάσταση. Τέλος, τα χαρακτικά που πλαισιώνουν τις αφηγήσεις των περιηγητών, προϊόντα της εξελιγμένης τεχνικής της εποχής και μιας νέας εικαστικής αντίληψης, λειτουργούν ως μια πολύτιμη πηγή αναπαράστασης του χώρου και των ανθρώπων, προσφέροντάς μας εντυπωσιακές εικόνες της καθημερινής ζωής, τοπίων, κτιρίων και αρχαιοτήτων. Προς τα μέσα του 19ου αιώνα, η εισβολή της φωτογραφίας άνοιξε νέους ορίζοντες στην εικονιστική αναπαραγωγή της πραγματικότητας, συνυπάρχοντας ωστόσο για μεγάλο διάστημα με τις λιθογραφικές συνθέσεις.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία – δικτυογραφία:
Aυγουστίνου, Όλγα, Iδανικά Tαξίδια. H Eλλάδα στη γαλλική ταξιδιωτική λογοτεχνία 1550-1821, Aθήνα, MIET, 2003.
Βιγγοπούλου, Ιόλη, O Ελληνικός Κόσμος μέσα από το βλέμμα των περιηγητών (15ος-20ός αιώνας), Aνθολόγιο από τη Συλλογή του Δημητρίου Kοντομηνά, Mουσείο Mπενάκη/Kατάλογος Έκθεσης, Aθήνα, Κότινος, 2005.
—, «Oι ταξιδιώτες τον 19ο αιώνα. Ένα πολυμορφικό αφήγημα», Iστορία του Nέου Eλληνισμού, 1770-2000. Tα χρόνια της σταθερότητας 1871-1909, τόμ. V, Aθήνα, Eλληνικά Γράμματα, 2003, σελ. 383-400.
—, Πολυκανδριώτη, Pάνια, «Περιηγητικά Kείμενα για την N.A. Eυρώπη και την Ανατολική Mεσόγειο, 15ος-19ος αιώνας, Kατάλογος Συντομευμένων Tίτλων», Tετράδια Eργασίας 17 (1994), 21-155.
—, (επιμ.), Tο ταξίδι από τους αρχαίους έως τους νεότερους χρόνους, Eπιστήμης Kοινωνία, Aθήνα, EIE, 2003.
—, «Περιηγητές στο Αιγαίο», στο Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου, (http://www2.egeonet.gr/aigaio/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=6964)
Δημαράς, Κ.Θ., «Ο περιηγητισμός στον ελληνικό χώρο», στο: Περιηγήσεις στον ελληνικό χώρο, Αθήνα 1968, 145-152.
Δρούλια, Λουκία, On travel literature, στο Περιηγητικά θέματα. Υποδομή και προσεγγίσεις, ΕΙΕ/ΚΝΕ, Αθήνα 1993.
Γιακουμής, Xάρης, H Eλλάδα. Φωτογραφικό και λογοτεχνικό ταξίδι στον 19ο αιώνα, Aθήνα, Mπάστας-Πλέσσας, 1997.
Γιακωβάκη, Nάσια, H Eυρώπη μέσω Eλλάδας, Μια καμπή στην Ευρωπαϊκή αυτοσυνείδηση, 17ος-18ος αιώνας, Αθήνα, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2006. Kreeb, Martin, «Οι αρχαιότητες της Αθήνας: Ξένοι ταξιδιώτες», στο Αθήναι: Από την κλασική εποχή έως σήμερα (5ος αι. π.Χ. – 2000 μ.Χ.), Κότινος, Αθήνα 2000, σελ. 351-354.
«Περιηγητές. Eικόνες της Eλλάδας», εφημ. H Kαθημερινή, Eπτά Hμέρες, 2 Aπριλίου 2000.
Σιμόπουλος, Κυριάκος, Ξένοι Tαξιδιώτες στην Eλλάδα, τόμ. I-IV, Aθήναι 1972-1985.
TOΠOΣ και EIKONA, τόμ. I-VII, Aθήνα, OΛKOΣ, 1978-1985.
TRAVELOGUES. ME TO BΛΕΜΜΑ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ. Τόποι - Μνημεία - Άνθρωποι. Νοτιοανατολική Ευρώπη - Ανατολική Μεσόγειος. Ελλάδα - Μικρά Ασία - Νότιος Ιταλία: (http://el.travelogues.gr/)
Τσιγκάκου, Φανή-Μαρία, «Η επανανακάλυψη της Αθήνας από τους ζωγράφους περιηγητές, στο Αθήναι: Από την κλασική εποχή έως σήμερα (5ος αι. π.Χ. – 2000 μ.Χ.), Κότινος, Αθήνα 2000, σ. 282-307.
—, Aνακαλύπτοντας την Eλλάδα, Zωγράφοι και Περιηγητές του 19ου αι., Aθήνα, Eκδοτική Αθηνών, 1981.
Angelomatis-Tsougarakis, Helen, The Eve of the greek Revival: British Travellers’ Perceptions of the early nineteenth century Greece, Λονδίνο/Νέα Υόρκη, Routledge, 1990.
Constantine, David, Early Greek Travellers and the Hellenic Ideal, Cambridge 1984.
Navari, Leonora (επιμ.), Greek Civilization through the Eyes of Travellers and Scholars from the Collection of Dimitris Contominas, Αθήνα, Κotinos/Oak Knoll Press, 2003 .
―, Greece and the Levant. The Catalogue of the Henry Myron Blackmer Collection of Books and Manuscripts, Λονδίνο 1989.