Ιστορικό Περίγραμμα της περιόδου 1940-1944. Από το χειμώνα του 1943 έως την Απελευθέρωση

Μαρία Σπηλιωτοπούλου
Τακτική ερευνήτρια ΚΕΙΝΕ

Η Αντίσταση αναπτύχθηκε σε σημαντική κλίμακα από τις αρχές του 1943 στα αστικά κέντρα και την ύπαιθρο, ηπειρωτική και νησιωτική, όταν πλέον η επισιτιστική κρίση είχε χάσει τα χαρακτηριστικά του λιμού. Οι αντιστασιακές οργανώσεις οργάνωναν δολιοφθορές εναντίον στρατηγικών στόχων των δυνάμεων Κατοχής, συνέλεγαν πληροφορίες που καθοδηγούσαν ευρύτερες συμμαχικές ενέργειες στον ελλαδικό χώρο και παράλληλα πληροφορούσαν το λαό για τις εξελίξεις του πολέμου και διατηρούσαν υψηλό το ηθικό του. Από το Φεβρουάριο του 1943 αντιστασιακές δράσεις αναπτύχθηκαν και στο δημόσιο χώρο των πόλεων, όταν οργανώθηκαν μαζικές και μαχητικές διαδηλώσεις εναντίον της επιστράτευσης Ελλήνων εργατών για λογαριασμό του Άξονα, που υποχρέωσαν τη δοσιλογική κυβέρνηση να ματαιώσει τη σχεδιαζόμενη επιστράτευση. Ακολούθησαν την άνοιξη και το καλοκαίρι επίσης μαζικές αντιστασιακές απεργίες και διαδηλώσεις. Παράλληλα ο ΕΛΑΣ εξαπλώθηκε εντυπωσιακά ελέγχοντας ακόμη και αστικά κέντρα του ορεινού όγκου για κάποιο διάστημα. Στα ορεινά δημιουργήθηκε η Ελεύθερη Ελλάδα υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ και σε ορισμένα σημεία του ΕΔΕΣ, ενώ από την άνοιξη δραστηριοποιήθηκε και η τρίτη σε μέγεθος ανταρτική οργάνωση, η Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωσις (ΕΚΚΑ) με σαφή αντιμοναρχικό χαρακτήρα. Η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή με τη συμμετοχή και Αμερικανών αξιωματικών μετεξελίχθηκε σε Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή και συνέχισε να έχει συντονιστικό ρόλο σε δράσεις στην ηπειρωτική, κυρίως, Ελλάδα και την Κρήτη.

Στο διάστημα Φεβρουαρίου – Μαρτίου 1943 στη Μέση Ανατολή εντάθηκε ο ανταγωνισμός μεταξύ των υποστηρικτών της μοναρχίας και των βενιζελικών ή/και αριστερών στοιχείων, τόσο στις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις όσο και μεταξύ των πολιτικών, με κύριο διακύβευμα τη μορφή του πολιτεύματος μετά το τέλος του πολέμου στην Ελλάδα. Η ένταση στο στράτευμα κορυφώθηκε με κίνημα βενιζελικών και αριστερών στις ελληνικές ταξιαρχίες τον Μάρτιο, που είχε ως αποτέλεσμα την παραίτηση του Κανελλόπουλου και την είσοδο στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση αριθμού στελεχών των Φιλευλευθέρων. Τον Αύγουστο έφθασαν στο Κάιρο αντιπρόσωποι αντιστασιακών οργανώσεων από την κατεχόμενη Ελλάδα και είχαν επαφές με την κυβέρνηση και συμμαχικούς παράγοντες. Στις συζητήσεις διαπιστώθηκε ευρεία βούληση αντιστασιακών και πολιτικών δυνάμεων να διευρυνθεί η αντιπροσωπευτικότητα της εξόριστης κυβέρνησης και να αποτραπεί η επιστροφή του Γεωργίου Β΄ χωρίς τη διενέργεια δημοψηφίσματος. Έγινε, επίσης, καταφανής ο αναπτυσσόμενος ανταγωνισμός και η πόλωση μεταξύ της εαμικής πλευράς, που κυριαρχούσε σε μεγάλο βαθμό στην κατεχόμενη χώρα, και των παλαιών πολιτικών, αλλά και των κεντρώων/φιλελεύθερων δυνάμεων που ήταν ενεργές στην Αντίσταση.

Στις αρχές Σεπτεμβρίου 1943 συνθηκολόγησε η Ιταλία με τους Συμμάχους και οι Γερμανοί ήλεγχαν πλέον όλη την Ελλάδα, εκτός από τις περιοχές υπό βουλγαρική κατοχή. Μεγάλο μέρος του ιταλικού οπλισμού περιήλθε στον ΕΛΑΣ, ενώ οι συμμαχικές, βρετανικές κυρίως, επιχειρήσεις για την κατάληψη νησιών του ΒΑ Αιγαίου και των Δωδεκανήσων απέτυχαν. Στα βουνά εκδηλώνονταν συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, για την κυριαρχία στον ορεινό χώρο, αλλά και μεγάλης κλίμακας εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερμανών εναντίον των ανταρτών. Οι τελευταίες είχαν ξεκινήσει από το καλοκαίρι ήδη και συνοδεύονταν από σκληρά αντίποινα εναντίον των αμάχων. Από τις αρχές του 1944 τα αντίποινα με μαζικές εκτελέσεις γενικεύθηκαν και παράλληλα ξεκίνησε ο διωγμός των Ελλήνων Εβραίων που κατέληξε στην εξόντωση των σχεδόν ολόκληρων κοινοτήτων στα στρατόπεδα της κεντρικής Ευρώπης. Παρά τα αντίποινα και τις εσωτερικές διαμάχες, η Αντίσταση συνέχισε να αναπτύσσεται δυναμικά, με ενέργειες που εντάσσονταν και στο πλαίσιο της γενικότερης συμμαχικής στρατηγικής. Οι γερμανικές αρχές, εξάλλου, σε συνεργασία με Έλληνες δοσιλόγους σχημάτισαν και εξόπλισαν τα Τάγματα Ασφαλείας που θα αποτελούσαν όργανό τους εναντίον της Αντίστασης, ιδιαίτερα των οργανώσεων της Αριστεράς, οι οποίες και κυριαρχούσαν σε μεγάλο τμήμα της χώρας.

Ενώ τον επισιτισμό διαχειριζόταν κυρίως ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, που εξασφάλιζε την επιβίωση του πληθυσμού έστω και σε συνθήκες υποσιτισμού, σε ορισμένες περιπτώσεις σοβαρού, η οικονομία είχε πληγεί σε καταστροφικό βαθμό από τον ανεξέλεγκτο πληθωρισμό.

Τον Μάρτιο του 1944 συγκροτήθηκε από το ΕΑΜ η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), κυβέρνηση του βουνού, πράξη που υποδήλωνε τις μεταπολεμικές επιδιώξεις του συγκεκριμένου πολιτικού χώρου. Η συγκρότηση της ΠΕΕΑ είχε επιπτώσεις και στη Μέση Ανατολή, όπου εκδηλώθηκε κίνημα υποστήριξής της στις ένοπλες δυνάμεις τον Απρίλιο. Το κίνημα κατεστάλη, ακολούθησαν εκκαθαρίσεις και η συγκρότηση νέων μονάδων με μοναρχικό προσανατολισμό. Η πόλωση στην κατεχόμενη χώρα εντάθηκε με τη διάλυση της ΕΚΚΑ από τον ΕΛΑΣ και την εκτέλεση του αρχηγού της Δ. Ψαρρού τον Μάιο.

Στη Μέση Ανατολή επιχειρήθηκε η εξόριστη κυβέρνηση να εκπροσωπεί ικανοποιητικότερα τις συνθήκες που είχαν διαμορφωθεί στην Ελλάδα, αλλά παράλληλα να ικανοποιεί και τον βρετανικό παράγοντα. Πρωθυπουργός ανέλαβε ο Γ. Παπανδρέου τέλη Απριλίου και τον Μάιο συγκλήθηκε το Συνέδριο του Λιβάνου στο οποίο συμμετείχαν εκπρόσωποι όλων των αντιστασιακών οργανώσεων και των πολιτικών δυνάμεων. Εκεί συμφωνήθηκε ο σχηματισμός κυβέρνησης εθνικής ενότητας, στην οποία συμμετείχε και το ΕΑΜ, και η υπαγωγή των ανταρτικών δυνάμεων στις διαταγές Βρετανού επικεφαλής, με στόχο την εθνική ενότητα και την ομαλή μετάβαση στην μετα-απελευθερωτική περίοδο.

Οι Γερμανοί ενέτειναν τη συντεταγμένη αποχώρησή τους από τα τέλη Σεπτεμβρίου και αποχώρησαν από την Αθήνα στις 12 Οκτωβρίου 1944, επιχειρώντας να καταστρέψουν ζωτικές υποδομές της χώρας, συχνά χωρίς επιτυχία χάρη στην Αντίσταση και το σχεδιασμό της εξόριστης κυβέρνησης. Η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας εγκαταστάθηκε στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου, η ολοκλήρωση της Απελευθέρωσης της χώρας συντελέσθηκε κυρίως έως τον επόμενο μήνα, ενώ η Μήλος και η περιοχή των Χανίων θα παρέμεναν υπό γερμανική κατοχή έως τη γερμανική συνθηκολόγηση τον Μάιο του 1945.

Ενδεικτική βιβλιογραφία 
Βλάχος, Α., « Η εξόριστη εξουσία», στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος 8ος, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003,σελ. 159-168.
Βόγλης, Π., Η ελληνική κοινωνία στην Κατοχή, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010. ,
Ιατρίδης Ι. (επιμ.), Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950. Ένα έθνος σε κρίση, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1984.
Mazower, M., Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης. εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994.
Papastratis, Pr., British Policy towards Greece during the Second World War 1940-1945, Cambridge Univercity Press, 1984.
Φλάισερ, Χ., Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης. Τόμος 2, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1995.
Του ιδίου (επιμ.), Η Ελλάδα ’36-’49. Τομές και συνέχειες. εκδ. Καστανιώτη, Αθηνα 2005.
Χατζηβασιλείου, Ευ., Π.Ε.Α.Ν. Πανελλήνιος Ένωση Αγωνιζομένων Νέων. Εκδ. Συλλόγου προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων. Αθήνα 2004.